Многих великих людей в детстве считали отсталыми. Порой даже близкие люди. Ниже я хочу привести ряд фактов о них… Может быть, прочитав их вы иначе взглянёте на способности своих детей, внуков.
Альберт Эйнштейн — физик-теоретик, нобелевский лауреат. Доктор 20 университетов мира!
Не разговаривал до 3 лет, а затем ещё 4 года страдал косноязычием. Врачи твердили о том, что ребёнок умственно отсталый. Первая его фраза была «суп слишком горячий». Родители обрадовались. Ребёнок наконец-то заговорил! Тогда они поспешили выяснить, почему мальчик так долго молчал. На что сын дал ответ: «до этого случая всё меня устраивало». После этого случая детям, которые длительное время хранят молчание приписывают «синдром Эйнштейна».
Томас Эдисон — создал фонограф, усовершенствовал телеграф, телефон и электрическую лампочку. Кроме того, именно он предложил использовать слово «алло» в начале разговора! Ребёнок не отличался выдающимися способностями. В школе учился слабо. После четырёх месяцев обучения учителя рекомендовали его маме забрать его из школы. Так как многие подозревали, что ребёнок отстаёт в развитии, имеет серьёзные проблемы. Тем не менее это не помешало ему стать великим! Учителя тоже ошибаются! Не только доктора!
Владимир Маяковский — русский поэт XX века. Ребёнок страдал дислексией. Владимир прекрасно умел читать, был внимателен и с хорошей памятью. Но так и не смог осилить грамотное письмо. А в его стихах знаки препинания вместо него расставлял Осик Брик. Тем не менее — отклонение мальчика не помешало ему вырасти известным и талантливым!
Исаак Ньютон — физик, математик, астроном и механик в одно лице! Мальчишка родился недоношенным. Поздно научился ходить, ещё позже стал говорить! Многие считали его отсталым в развитии. Никто и подумать не мог, что мальчик превратится в разносторонне развитого юношу с гениальными способностями!
Константин Циолковский- философ, школьный учитель, основоположник теоретической космонавтики.
Юноша был отчислен из гимназии и прослыл блаженным дурачком, умственно отсталым ребёнком, которые не способен был решить даже элементарные задачи! Но жизнь всё расставила на свои мест
Людвиг ван Бетховен — композитор, пианист. Ключевая фигура классической музыки.
Но учитель юноши считал его абсолютно бездарным и необучаемым!
Дмитрий Менделеев — создал периодическую систему химических элементов, которой мы пользуемся по сегодняшний день! Удивительно, но мальчик Дима имел по химии твёрдую 3.
Притчи
Притча об обидах
Ученик попросил учителя: – Ты такой мудрый. Ты всегда в хорошем настроении, никогда не злишься. Помоги и мне быть таким. Учитель согласился и попросил ученика принести картофель и прозрачный пакет. – Если ты на кого-нибудь разозлишься и затаишь обиду, – сказал учитель, – то возьми картофель. Напиши на нем имя человека, с которым произошёл конфликт, и положи этот картофель в пакет. – И это всё? – недоумённо спросил ученик. – Нет, – ответил учитель. – Ты должен всегда этот пакет носить с собой. И каждый раз, когда на кого-нибудь обидишься, добавлять в него картофель.
Ученик согласился. Прошло какое-то время. Пакет ученика пополнился картофелинами и стал достаточно тяжёлым. Его очень неудобно было всегда носить с собой. К тому же тот картофель, что он положил в самом начале, стал портиться. Он покрылся скользким гадким налётом, некоторый пророс, некоторый зацвёл и стал издавать резкий неприятный запах.
Ученик пришёл к учителю и сказал: – Это уже невозможно носить с собой. Во-первых, пакет слишком тяжёлый, а во-вторых, картофель испортился. Предложи что-нибудь другое.
Но учитель ответил: – То же самое происходит и с тобой. Просто ты это сразу не замечаешь. Поступки превращаются в привычки, привычки – в характер, который рождает зловонные пороки. Я дал тебе возможность понаблюдать этот процесс со стороны. Каждый раз, когда ты решишь обидеться или, наоборот, обидеть кого-то, подумай, нужен ли тебе этот груз.
Почему люди кричат?
Однажды Учитель спросил учеников: – Почему люди при ссорах повышают голос? – Наверное, они теряют спокойствие, – предположили ученики. – Но зачем повышать голос, если второй человек находится рядом с тобой? – спрашивал Учитель.
Ученики недоумённо пожимали плечами. Им это и в голову никогда не приходило. Тогда учитель сказал:
Թարգմանություն
Մեծ մարդկանց մասին
Շատ մեծ մարդիկ մանկուց հետամնաց էին համարվում։ Երբեմն նույնիսկ մտերիմ մարդիկ: Ստորև ուզում եմ մի շարք փաստեր ներկայացնել նրանց մասին… Միգուցե դրանք կարդալուց հետո այլ հայացք գցեք ձեր երեխաների և թոռների կարողություններին։
Ալբերտ Էյնշտեյն — տեսական ֆիզիկոս, Նոբելյան մրցանակակիր։ Աշխարհի 20 համալսարանների դոկտոր.
Նա չէր խոսում մինչև 3 տարեկան, իսկ հետո ևս 4 տարի տառապում էր լեզվակապից: Բժիշկները պնդել են, որ երեխան մտավոր հետամնաց է։ Նրա առաջին արտահայտությունն էր «ապուրը շատ տաք է»։ Ծնողները հիացած էին. Երեխան վերջապես խոսեց. Հետո շտապեցին պարզել, թե ինչու է տղան այդքան երկար լռում։ Որդին պատասխանել է. «Մինչ այս դեպքը ինձ ամեն ինչ սազում էր»։ Այս դեպքից հետո երեխաներին, ովքեր երկար ժամանակ լռում են, վերագրվում են «Էյնշտեյնի համախտանիշի»։
Թոմաս Էդիսոն — ստեղծեց ֆոնոգրաֆը, բարելավեց հեռագիրը, հեռախոսը և լամպը: Բացի այդ, հենց նա է առաջարկել զրույցի սկզբում օգտագործել «բարև» բառը: Երեխան աչքի ընկնող ունակություններ չուներ. Դպրոցում վատ եմ սովորել. Չորս ամիս պարապելուց հետո ուսուցիչները մայրիկին խորհուրդ են տվել նրան դպրոցից դուրս հանել։ Քանի որ շատերը կասկածում էին, որ երեխան ուշացած է և լուրջ խնդիրներ ունի։ Այնուամենայնիվ, դա չխանգարեց նրան դառնալ մեծ: Ուսուցիչները նույնպես սխալվում են: Ոչ միայն բժիշկներ!
Վլադիմիր Մայակովսկին 20-րդ դարի ռուս բանաստեղծ է։ Երեխան տառապում էր դիսլեքսիայով. Վլադիմիրը հիանալի գիտեր կարդալ, ուշադիր էր և լավ հիշողություն ուներ։ Բայց ես երբեք չեմ կարողացել տիրապետել գրագետ նամակին։ Իսկ Օսիկ Բրիկն իր բանաստեղծություններում փոխարենը կետադրական նշաններ է տեղադրել։ Այնուամենայնիվ, տղայի շեղումը չխանգարեց նրան մեծանալ հայտնի և տաղանդավոր:
Իսահակ Նյուտոն — ֆիզիկոս, մաթեմատիկոս, աստղագետ և մեխանիկ բոլորը գլորվել են մեկում: Տղան վաղաժամ է ծնվել. Նա սովորեց ուշ քայլել, և նույնիսկ ավելի ուշ սկսեց խոսել: Շատերը նրան զարգացման հետամնաց էին համարում։ Ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել, որ տղան կվերածվի բազմակողմանի, հանճարեղ ունակություններով երիտասարդի։
Կոնստանտին Ցիոլկովսկի — փիլիսոփա, դպրոցի ուսուցիչ, տեսական տիեզերագնացության հիմնադիր։
Երիտասարդին հեռացրին գիմնազիայից և հայտնի դարձավ որպես երանելի հիմար, մտավոր հետամնաց երեխա, ով ի վիճակի չէր նույնիսկ տարրական խնդիրներ լուծել: Բայց կյանքն ամեն ինչ իր տեղը դրեց
Լյուդվիգ վան Բեթհովեն — կոմպոզիտոր, դաշնակահար։ Դասական երաժշտության առանցքային դեմք:
Բայց երիտասարդի ուսուցիչը նրան համարում էր բացարձակ միջակ և անուսանելի:
Դմիտրի Մենդելեև — ստեղծել է քիմիական տարրերի պարբերական համակարգը, որը մենք օգտագործում ենք մինչ օրս: Զարմանալիորեն, տղա Դիման քիմիայից ուներ ամուր 3:
Առակներ
Առակ դժգոհությունների մասին
Աշակերտը հարցրեց ուսուցչին. -Դու այնքան իմաստուն ես: Միշտ լավ տրամադրություն ունես, երբեք չբարկացած։ Օգնիր ինձ նույնպես լինել այդպիսին։ Ուսուցիչը համաձայնեց և աշակերտին խնդրեց բերել կարտոֆիլ և թափանցիկ տոպրակ: «Եթե ինչ-որ մեկի վրա բարկանում ես և զայրանում ես,- ասաց ուսուցիչը,- ապա վերցրու կարտոֆիլը»: Դրա վրա գրեք այն անձի անունը, ում հետ կոնֆլիկտը տեղի է ունեցել, և այս կարտոֆիլը դրեք տոպրակի մեջ: -Եվ այս ամենը? – տարակուսած հարցրեց ուսանողը: «Ոչ», — պատասխանեց ուսուցիչը: – Այս պայուսակը միշտ ձեզ հետ պետք է կրեք: Եվ ամեն անգամ, երբ ինչ-որ մեկից նեղանում եք, դրան կարտոֆիլ ավելացրեք։
Աշակերտը համաձայնեց. Որոշ ժամանակ անցավ։ Ուսանողի պայուսակը համալրվել է կարտոֆիլով ու բավականին ծանրացել։ Շատ անհարմար էր այն միշտ քեզ հետ կրելը։ Բացի այդ, կարտոֆիլը, որը նա դրեց հենց սկզբում, սկսեց փչանալ։ Այն ծածկվեց սայթաքուն տհաճ ծածկով, ոմանք բողբոջեցին, ոմանք ծաղկեցին և սկսեցին արձակել սուր, տհաճ հոտ:
Աշակերտը եկավ ուսուցչի մոտ և ասաց.
Այլևս հնարավոր չէ դա ձեզ հետ տանել: Նախ՝ պարկը շատ ծանր է, երկրորդ՝ կարտոֆիլը փչացել է։ Առաջարկեք այլ բան:
Բայց ուսուցիչը պատասխանեց. -Ձեզ հետ նույն բանն է պատահում։ Դուք դա անմիջապես չեք նկատում: Գործողությունները վերածվում են սովորությունների, սովորությունները՝ բնավորության, ինչը ծնում է գարշելի արատներ։ Ես ձեզ հնարավորություն եմ տվել դրսից դիտարկել այս գործընթացը։ Ամեն անգամ, երբ որոշում եք վիրավորվել կամ, ընդհակառակը, ինչ-որ մեկին վիրավորել, մտածեք, թե արդյոք ձեզ պետք է այս բեռը։
Ինչու են մարդիկ գոռում.
Մի օր Ուսուցիչը հարցրեց ուսանողներին. Ինչու են մարդիկ բարձրաձայնում, երբ վիճում են. «Նրանք հավանաբար կորցնում են իրենց հանգստությունը», — առաջարկեցին ուսանողները: – Բայց ինչո՞ւ բարձրաձայնել, եթե կողքիդ երկրորդ մարդն է: — հարցրեց Ուսուցիչը:
Ուսանողները տարակուսած ուսերը թոթվեցին։ Նրանց մտքով անգամ չէր անցնում։ Այնուհետև ուսուցիչն ասաց. – Երբ մարդիկ վիճում են, և նրանց միջև դժգոհությունը մեծանում է, նրանց սրտերը հեռանում են: Եվ նրանց հետ միասին հեռանում են նրանց հոգիները: Նրանք պետք է բարձրաձայնեն միմյանց լսելու համար: Եվ որքան ուժեղ է նրանց վրդովմունքն ու զայրույթը, այնքան ավելի բարձր են գոռում։ Ի՞նչ է պատահում, երբ մարդիկ սիրահարված են: Նրանք չեն բարձրացնում իրենց ձայնը, բայց խոսում են շատ հանգիստ։ Նրանց սրտերը շատ մոտ են, և նրանց միջև հեռավորությունը գրեթե ամբողջությամբ ջնջված է
Ցանկանում եմ, որ ինձ լսես՝ առանց դատապարտելու։ Ցանկանում եմ, որ արտահայտվես՝ առանց ինձ խորհուրդ տալու։ Ցանկանում եմ, որ ինձ վստահես՝ առանց ինչ-որ բան պահանջելու։ Ցանկանում եմ, որ ինձ օգնես՝ առանց իմ փոխարեն լուծել փորձելու։ Ցանկանում եմ, որ իմ մասին հոգաս՝ առանց ինձ նվաստացնելու։ Ցանկանում եմ, որ ինձ նայես՝ առանց ինձնից ինչ-որ բան կորզելու։ Ցանկանում եմ, որ ինձ գրկես՝ բայց չխեղդես։ Ցանկանում եմ, որ ինձ ոգեշնչես՝ առանց ստիպելու։ Ցանկանում եմ, որ ինձ աջակցես՝ առանց իմ փոխարեն պատասխանելու։ Ցանկանում եմ, որ ինձ պաշտպանես, բայց չխաբես։ Ցանկանում եմ, որ ինձ մոտիկ լինես, բայց անձնական տարածք թողնես։ Ցանկանում եմ, որ իմանաս իմ բոլոր անդուր գծերը։ Ընդունես և չփորձես դրանք փոխել։ Ցանկանում եմ, որ իմանաս… որ կարող ես ինձ վրա հույս դնել Անսահմանորեն:
Հարցարան
Կա՞ միտք, որի հետ համաձայն չես: Եթե կա, հիմնավորիր առարկությունդ:
Էդմոնդե դե Ամիչիսը իտալացի գրող, քաղաքական գործիչ, լրագրող, մանկագիր և բանաստեղծ է: Հռչակվել է «Սիրտը» վիպակով, որը գրված է դպրոցականի ծրագրի ձևով։
Ջուլիոն սովորում էր ութերորդ դասարանում: Նա սև մազերով ու գունատ դեմքով տասնչորսամյա մի գեղեցիկ տղա էր՝ երկաթուղու ծառայողի ավագ որդին: Նրանց ընտանիքը մեծ էր, հոր աշխատավարձը՝ քիչ, և ծնողները դժվարությամբ էին ծայրը ծայրին հասցնում: Ուսման հարցում հայրը խիստ էր ու պահանջկոտ, քանի որ Ջուլիոն պետք է լավ սովորեր, ստանար ավարտական վկայական, աշխատանքի անցներ և օգներ հորը: Այդ պատճառով էլ տղան շատ էր պարապում ու թեև լավ էր սովորում, հայրը միշտ շտապեցնում էր ու խրախուսում որդուն: Ընտանիքի կարիքները հոգալու համար հայրը կողմնակի գործ էր վերցնում և գիշերները նստում գրասեղանի առաջ: Նա խոշոր փաթեթների վրա գրում էր հասցեներ և ազգանուններ և յուրաքանչյուր հինգ հարյուր փաթեթի համար ստանում է երեք լիրա: Բայց այդ աշխատանքը շատ էր հոգնեցնում նրան, և հաճախ ճաշի նստած պահերին նա գանգատվում էր տեսողությունից: Մի անգամ Ջուլիոն ասաց հորը. -Հայրի ՛կ, թո ՛ւյլ տուր՝ գիշերները աշխատեմ քո փոխարեն: Բայց հայրը պատասխանեց. -Ո ՛չ, տղա ՛ս, դու պետք է սովորես: Քո դասերն ավելի կարևոր են, քան իմ փաթեթները: Այլևս չխոսենք այդ մասին: Որդին գիտեր, որ նման դեպքերում անհնար է հոր հետ վիճել, և այլևս չպնդեց, բայց հետո ահա թե ինչ արեց: Ջուլիոն սպասեց, որ հայրը անկողին մտնի, ապա ինքը անձայն հագնվեց, մտավ հոր առանձնասենյակը, վառեց լամպը, նստեց գրասեղանի առաջ և սկսեց գրել՝ ճիշտ և ճիշտ նմանակելով հոր ձեռագիրը: Հաջորդ օրը հայրը շատ բարձր տրամադրություն ուներ. — Դե ՛, Ջուլիո, քո հայրը դեռ կարգին աշխատող է: Երեկ երկու ժամում ես մեկ երրորդով ավելի հասցեներ եմ գրել, քան նախորդ օրը: Հաջողությունից ոգևորված՝ հաջորդ օրը Ջուլիոն նորից անցավ գործի, Եվ այսպես շատ գիշերներ աշխատեց նա: Այդպես ամեն գիշեր աշխատելով՝ Ջուլիոն քունը չէր առնում, առավոտյան վեր էր կենում հոգնած, իսկ երեկոները՝ դասերը պատրաստելիս, աչքերն իրենց-իրենց փակվում էին: -Ջո ՛ւլիո,- ասաց հայրը մի անգամ առավոտյան,- ես քեզ այլևս չեմ ճանաչում. վերջին ժամանակներս դու բոլորովին փոխվել ես: Ես դժգոհ եմ քեզնից: Տղան մտքում որոշեց վերջացնել իր գիշերային աշխատանքը, բայց նույն օրը՝ ճաշի ժամանակ, հայրը ուրախ ասաց. — Գիտե՞ք՝ այս ամիս ես իմ փաթեթներով երեսուներկու լիրա ավելի եմ վաստակել, քան անցյալում: Այս խոսքի վրա նա հանեց քաղցրավենիքով լի մի ծրար, որ գնել էր՝ ընտանիքի հետ այդ արտակարգ իրադարձությունը տոնելու: Երեխաները ծափ տվին ուրախությունից: Իսկ Ջուլիոն ինքնիրեն մտածեց. Ո ՛չ, իմ խե ՛ղճ հայրիկ, ես ստիպված դեռ էլի պիտի խաբեմ քեզ: Եվ նա շարունակեց իր գիշերային աշխատանքը: Մի անգամ հայրը գնաց դպրոց՝ որդու՝ Ջուլիոյի վիճակից անհանգստացած՝ ուսուցչի հետ խոսելու: -Ձեր որդուն այլևս առաջվա պես ուսումը չի հրապուրում: Դասերի ժամանակ ննջում է, հորանջում, ցրված է, մինչդեռ նա կարող է փայլուն հաջողությունների հասնել,- ասաց ուսուցչուհին; Այդ վերեկո հայրը շատ խիստ խոսեց Ջուլիոյի հետ: -Դու տեսնում ես, որ ես առողջությունս քայքայում եմ աշխատելով, որ դուք լավ սովորեք, իսկ դու ինձ չես օգնում: Ջուլիոն սաստիկ նիհարեց և գունատվեց: Մայրը սկսեց անհանգստանալ, բայց հայրը, հարևանցի նայելով որդուն նկատեց. -Դա նրանից է, որ նրան տանջում է խղճի խայթը: Նա այդպիսի տեսք չուներ, երբ լավ էր սովորում և շատ լավ աշակերտ էր: Ջուլիոն վերջնականապես որոշեց դադարեցնել գիշերային աշխատանքը: Նույն այդ գիշեր նա վերջին անգամ վերկացավ անկողնուց, մտավ առանձնասենյակ, վերցրեց գրիչը: Բայց ձեռքը մեկնելիս դիպավ գրքին: Գիրքն ընկավ հատակին: Արյունը խփեց Ջուլիոյի երեսին. հանկարծ ու հայրը արթնանա: Տղան ականջը հպեց դռանը. ամեն ինչ լուռ էր: Ու սկսեց լարված գրել: Նա գրում ու գրում էր, իսկ այդ ժամանակ հայրը արդեն կանգնել էր նրա թիկունքում: Ընկնող գրքի աղմուկից նա արթնացել էր: Հայրը տեսավ փաթեթի վրա սահող գրիչն ու ամեն ինչ հասկացավ: Անհունք քնքշանքի ու զղջման զգացումը տիրեց նրան: Հոր ձեռքերը գրկեցին Ջուլիոյի գլուխը, իսկ նա անակնկալից ճչաց. -Հայրիկ, ների ՛ր ինձ, ների ՛ր: — Ո ՛չ, այդ դո ՛ւ ներիր ինձ,- պատասխանեց հայրը արցունքներից դողահար ձայնով՝ համբույրներով ծածկելով որդու գլուխը,- ես ամեն ինչ հասկացա, իմ թանկագին տղա, գնանք ինձ հետ: Եվ հայրը Ջուլիոյին տարավ արթնացած մոր անկողնու մոտ: — Համբուրի ՛ր մեր սքանչելի տղային,- ասաց նա,- Ջուլիոն չորս ամիս չի քնել և աշխատել է իմ փոխարեն: Ես այնպես դաժանորեն տանջում էի նրան, մինչդեռ նա վաստակում էր մեր հացը: Չորս ամսվա մեջ առաջին անգամ Ջուլիոն թեթևացած սրտով մտավ անկողին և քնեց երկար: Չորս ամսվա մեջ առաջին անգամ նա քնեց խաղաղ քնով և ուրախ երազներ տեսավ, իսկ երբ արթնացավ, իր կողքին ՝ անկողնու ծայրին, տեսավ քնած հոր գլուխը:
Կա մի թուլություն, Որ ինձնից վանել Չեմ կարողանում, Քո չարության դեմ Բարություն չանել Չեմ կարողանում: Բայց դեռ չգրված Երգիս տողի պես Անգիր եմ արել… Անգիր եմ արել, Բայց արտասանել Չեմ կարողանում: Ես քեզ մոռանալ Քեզանից հեռանալ Չեմ կարողանում: Ինձ քեզնից խլել, Ինձնից վերանալ, Չեմ կարողանում…
ԱՅՆՊԵՍ ԵՍ ԳԱԼԻՍ
Այնպես ես գալիս, այնպես գնում, Ով դու արարող և ավերիչ, Որ դժվար է մարդ գլխի ընկնում՝ Բերածդ ի՞նչ էր, տարածդ ի՞նչ:
Գալիս ես որպես իրարանցում, Եվ անց ես կենում որպես երազ. Կյանք իմ, դու ձրի ներկայացում, — Բայց ինչքան թանկ ես նստում վրաս:
ՆԵՂՎՈՒՄ ԵՄ…
Նեղվում եմ, խփում են կրծքիս, Ես գոհ եմ, իրենք են դժգոհ, Ներում եմ, նստում են գլխիս, Ես գոհ եմ, իրենք են դժգոհ։
Առնում են ու ետ չեն տալիս, Ես գոհ եմ, իրենք են դժգոհ։ Մեռնում եմ, երբ ուշ են գալիս, Ես զոհ եմ, իրենք են դժգոհ:
ՊՏՈԻՂԴ ՔԱՂՈՂ ՉԿԱ
Պտուղդ քաղող չկա, Մասրենի, սարի մասրենի, Պատիվդ պահող չկա, Մասրենի, բարի մասրենի։ Ասում են՝ էլ մարդ չկա, Որ փնտրի քնքշանքդ փշոտ, Քեզ գրկի ու տաքանա, Մասրենի, ժայռի մասրենի։ Երեսիդ նայող չկա, Մասրենի, վայրի մասրենի, Կրքերիդ կրակը քեզ Թող այդպես այրի, մասրենի… Կանգնել ես քո բարձունքին, Մեկուսի, մենակ, մենավոր… Իմ երես առած դարում Դու լքված այրի, մասրենի։
ՏԱՐ ԻՆՁ, ԺԱՄԱՆԱԿ
Առ քո թևերին, տար ինձ, ժամանակ, Ես ետ մնալուց շատ եմ վախենում: Հուշերից որքան հեռու եմ կենում, Մեկ է, կապում են թևերս նրանք:
Ակնթարթի մեջ դու կուլ ես տալիս Այնպիսի մի նոր հավիտենություն, Որ խոսքս հազիվ հասած բերանիս, Դառնում է արդեն խորին հնություն:
Դուրս հանիր ինձ այս մթին կիրճերից, Որ քեզ հասկանամ և ինձ ճանաչեմ: Փրկիր ինձ այս խուլ ախ ու ճիչերից, Տուր ինձ քո ոգին, որ ես շառաչեմ:
Տուր ինձ քո ոգին, որ ես շառաչեմ, Որ ես դադարեմ հանդարտ հոսելուց, Ինձնից խոսելուց քեզնից չամաչեմ, Ինձնից չամաչեմ քեզնից խոսելուց:
Տուր ինձ քո ոգին, քո միտքը ներհուն, Առ ինձ հանճարեղ քո տարերքի մեջ, Որ չմոլորվեմ քո ոլորտներում Եվ իմ հոգու բարդ տիեզերքի մեջ:
Պարզեցրու, զտիր խոհերն իմ խառնակ, Առ քո թևերին, տար ինձ, ժամանակ:
Աշնանամուտի ջրերը բարակ
Աշնանամուտի ջրերը բարակ Նորից մասուր են բերում սարերից, Սպիտակ ու պաղ փրփուրների մեջ Ալ-կարմիր հուր են բերում սարերից:
Առաջին սերս քրքրվեց, մնաց Մասրենիների փշերի վրա… Եվ մասուրի հետ ջրերն` առաջին Սիրո սարսուռ են բերում սարերից:
Ի՞նչ է ասում
Ի՞նչ է ասում ճամփորդներին Հալված-մաշված այս կածանը, Ժամանակին հազար ու մի Քայլեր հաշված այս կածանը, Անցող-դարձող քարավանի Ծանր ու դանդաղ ոտքերի տակ Մեջքը կոտրած« կուրծքը պատռած, Հոգնածտանջված այս կածանը, Մեծ աշխարհի մեծաժխոր Ճանապարհից հեռու քաշված, Հիսուսի պես, ապառաժի Կողին խաչված այս կածանը:
Ամպրոպից հետո
Ամպրոպից հետո Երկինքն ավելի կապույտ է լինում, Խոտերն ավելի կանաչ են լինում Ամպրոպից հետո։ Ամպրոպից հետո Ճերմակ շուշանը ավելի ճերմակ, Կակաչն ավելի կարմիր է լինում Եվ մեղրածաղիկն՝ ավելի դեղին։ Ամպրոպից հետո Սարերն ավելի բարձր են երևում, Խոր են երևում ձորերն ավելի, Եվ տափաստաններն՝ ավելի արձակ։ Ծառերն ավելի խոնարհ են լինում Ամպրոպից հետո, Եվ հավքերը մեր գլխավերևում Իրար կանչում են ավելի սրտով. Ամպրոպից հետո Բարի է լինում արևն ավելի, Եվ մենք ավելի սիրով ենք իրար Բարի լույս ասում։ Ամպրոպից հետո աշխարհը և դու Հասկանալի եք լինում ավելի…
ՄԵՐ ԼԵԶՈՒՆ Մեր լեզուն մեր խիղճն է դա, Սուրբ հացը մեր սեղանի, Մեր հոգու կանչն է արդար Ու համը մեր բերանի:
Մեր լեզուն ծուխն է մեր տան, Մեր կշիռն աշխարհի մեջ, Նա աղն է մեր ինքնության, Էության խորհուրդը մեր:
Մեր լեզուն արյունն է մեր, Արյունից ավելի թանկ, Մեր բուրմունքն ու գույնն է մեր, Մեր լեզուն մենք ենք որ կանք:
Նա պիտի մեր առաջին Ու վերջին սերը լինի, Ի՞նչ ունենք էլ աշխարհում, Որ այսքան մերը լինի:
Մի անգամ Չարենցը համալսարանում ուսանողներին պատմում էր իր տպավորությունները Եվրոպա կատարած ճանապարհորդություններից: Ուսանողները բազմաթիվ ու բազմատեսակ հարցեր էին տալիս պոետին, և նա պատասխանում էր ոգևորված ու մանրամասն: Դահլիճի վերջում նստած էր մի նիհար, հիվանդ տղա: Գունատ էր տղան, արտահայտիչ, մեծ-մեծ աչքեր ուներ, հուզված դեմք ու բարձրահասակ էր: Տղան կանգնեց ու դիմեց Չարենցին. – Ասացե՛ք, խնդրե՛մ, պոե՛տ, ո՞ր փողոցն էր ամենալավը Ձեր տեսած փողոցներից ու ո՞ր քաղաքում էր այն: Չարենցն ուշի-ուշով նայեց պատանու աչքերին, մի պահ լռեց ու կարծես ծածուկ, կարծես շշուկով ասաց. – Ամենալավ փողոցը Երևանի Նայիբի քուչան է… Դահլիճը լցվեց շշուկով. բանաստեղծն անհավատալի բան ասաց: Նայիբի քուչան մի նեղ փողոց էր՝ ծուռումուռ, անլույս, անգույն, ամայի ու անմարդաբնակ: – Որովհետև այնտեղ է ապրում իմ սիրելի կինը,- շարունակեց Չարենցը: Դահլիճը թնդաց ծափերից…
ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ ՉԱՐԵՆՑԻ ՀԵՏ ՎԵՆԵՏԻԿՈՒՄ Մեծատաղանդ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցին առաջին անգամ ես տեսա Վենետիկում, 1924 թվականին: Չարենցը եկել էր Հայաստանից Եվրոպա ճանապարհորդելու: Ինձ մոտ եկավ նա Հռոմից: Առաջին տպավորությունը, որ ստացա նրանից, փայլուն չէր: Վտիտ մարմին, կարճահասակ, բայց խոհական, խելացի աչքերով: Մնաց մի ամբողջ ամիս Վենետիկում, և մենք շատ և շատ խորին կերպով բարեկամացանք, մտերմացանք: Ամբողջ օրը միասին էինք: Առավոտը կանուխ գալիս էր հյուրանոցից, մնում էր մինչև ուշ գիշեր մեր տանը: Թափառում էինք հրաշալի Վենետիկում՝ ջրանցքներով, գոնդոլներով, գնում էինք ծովափ, հետո գնում էինք Մխիթարյանների վանքը՝ սուրբ Ղազար: Խոսում էինք անվերջ ամեն հարցերի մասին — գիտության, գրականության, փիլիսոփայության, ռևոլյուցիայի, բոլոր այն մեծ խնդիրների, որ կան, և փոքր խնդիրների նաև, որ հուզում են մարդկանց: Վենետիկի հասարակությունը իր պարապ ժամերը անց է կացնում աշխարհի մեջ ամենագեղեցիկ հրապարակի՝ սուրբ Մարկոսի հրապարակի վրա: Մի կողմը սուրբ Մարկոսի սքանչելի տաճարն է, մյուս երեք կողմերը թանգարաններն են, սրճարաններ՝ բոլորն էլ մարմարակերտ պալատներ: Եղիշեի հետ էլ մենք անցկացնում էինք սուրբ Մարկոսի հրապարակի զանազան սրճարաններում: Սուրբ Մարկոսի հրապարակը լեցուն էր աղավնիներով, որ կոչվում են սուրբ Մարկոսի աղավնիներ՝ հազարավոր, տասնյակ հազարավոր, և կառավարությունը կերակրում էր նրանց: Հրապարակում ծախում են հունդեր, սիսեռներ՝ կերակրելու համար աղավնիներին: Հասարակությունը, մանավանդ տուրիստական հասարակությունը, շարունակ նկարվում էր՝ ափերում սիսեռներ բռնած: Աղավնիները գալիս նստում են, կտցահարելու համար, և ուսերի վրա, և գլխարկների վրա: Ահա ես ու Չարենցն էլ նկարվեցինք սուրբ Մարկոսի հրապարակի վրա՝ աղավնիների հետ միասին: Չարենցը բախտավոր եղավ, որ նրա վրա նստեցին երեք-չորս աղավնի, իսկ իմ ձեռքը մնաց դատարկ: Չարենցը խոհուն, զարգացած, մեծ էրուդիցիայի տեր անձնավորություն էր՝ անհանգիստ բնավորություն, ըմբոստ և եռուն: Բոլոր ազգերի գրականությունները գիտեր, լավ ճանաչում էր և մեծ ճաշակի տեր էր: Արդեն ես նրան ճանաչում էի նախքան նրա հետ ծանոթանալը: Ես կարդացել էի (Վենետիկի վանքը ստանում էր հայկական ամեն մի հրատարակություն, ուր էլ որ լինի) Չարենցի երկհատորյակը, որ տպված էր Մոսկվայում, 1922 թվականին: Ինձ վրա մեծ տպավորություն թողեցին նրա «Դանթեական առասպել»-ը և «Տաղարան»-ը, լիրիկական մի շարք բանաստեղծություններ, մանավանդ նրա հայրենասիրական բանաստեղծությունը՝ մեծ խորքով, «Ես իմ անուշ Հայաստանին»: Ինձ համար, առանց չափազանցության, բոլորովին օբյեկտիվ կերպով կասեմ, որ հայ տառերով, հայ բառերով այդպիսի բանաստեղծություն չի գրված հայրենասիրության տեսակետից: Դա եզակի, աննախընթաց բան է: Նույնիսկ կարելի է ասել, որ եվրոպական, համաշխարհային գրականության հայրենասիրական ժանրի բանաստեղծություններ այդպիսի թափով, այդպիսի ընդարձակ խորքով գրված բան գոնե ես չեմ հիշում:
Եղիշե Չարենցի կորուստը հավիտյան ողբալի է, և եթե նա ողջ մնար, ղեռ ինչե՜ր կարող էր տալ: Համենայն դեպս, նա ինչ որ տվեց, դա մի անմահ կոթող է հայ գրականության մեջ: Հարգանք նրա հիշատակին:
ԿԱՐԻՆԵ ՔՈԹԱՆՃՅԱՆ ՀՈՒՇԵՐ ՉԱՐԵՆՑԻ ՄԱՍԻՆ Կարսը մտաբերելիս՝ Չարենցի հասակակիցներս, առաջին հերթին հիշում ենք Կարսի այգին՝ աստիճաններով, աստիճանների շարունակությամբ գլխավոր ծառուղին, դիմացը՝ ակումբը, ծառուղու երկու կողմերից՝ նստարաններ: Ձախից հոսում էր Կարսա գետը: Այգին զինվորական այդ փոքրիկ քաղաքի միակ զբոսավայրն էր, սիրելի հատկապես դպրոցականներին: Արձակուրդներին այդտեղ էինք անցկացնում օրվա մեծ մասը, ամառը նավակ էինք նստում, շարժվում ափից ափ, ձմեռը, երբ սառչում էր գետը, սահում էինք չմուշկներով: 1914թ. հունիսն էր. ընկերներով այգում զբոսնելիս աչքս ընկավ կանաչ շապոյով, բաց շագանակագույն թիկնոցով, ծխամորճով և մեծ ձեռնափայտով մի պատանու: Տղան հագնված էր իր հասակին ոչ համապատասխան: Տարօրինակ էր նաև կեցվածքը: Գլխարկն աչքերին քաշած՝ նա մեկ ձեռնափայտը նետում էր վեր, մեկ բռնում, մեկ գետնի վրա ինչ-որ գծում, խզմզում: Գլխարկի տակից փայլում էին նրա աչքերը, խորաթափանց և, ինչպես ինձ այն ժամանակ թվաց,— չար արտահայտությամբ: Տղաներից հետաքրքրվեցի, թե ով է այդ երիտասարդը: «Բանաստեղծ է»,— ասացին: Աղջիկները ծիծաղեցին այդ պատասխանից. «ֆուտուրիստ է»,— բացականչելով: Զբոսնելիս, մի երկու օր անընդհատ, հետևում էի տղային և այն եզրակացությանը եկա, որ նա տարօրինակություններ է անում, չարանալով աղջիկների վրա, որոնց հետ ծանոթ չէ և շատ կուզեր ծանոթանալ: Միտքս ասացի իմ ընկերներին: Նրանց տարօրինակ թվաց այդ տարօրինակ տղայի հետ մտերմանալու առաջարկը, սկզբում ծիծաղեցին, հետո հայտարարեցին, որ ստիպված կլինեն ընկերություն չանել ինձ հետ. չար է տղան, և իրենք չեն պատկերացնում մտերմություն նրա հետ: Ես համառեցի, և մեր ընկերներից մեկի ուղեկցությամբ մոտեցանք Եղիշեին: Ձեռքս մեկնելով առաջարկեցի նրան ծանոթներ լինել: Թերևս ծաղր համարելով իմ առաջարկը, նա ծույլ շարժվեց տեղում, արժանապատվությամբ բարձրացավ, և մենք ծանոթացանք: Հենց առաջին իսկ զրույցից ես զգացի, որ սխալված չեմ. խելոք էր երիտասարդը՝ կարդացած, զարգացած և, որքան էլ զարմանք պատճառելու լիներ ինձ և իմ ընկերուհիներին, բարեհամբույր: Շուտով Եղիշեի հետ ծանոթացան նաև մեր աղջիկներից մի քանիսը: Այնուհետև մենք միշտ միասին էինք լինում, միասին զբոսնում, նավակ նստում, զրուցում ժամերով: Պիեսներ էինք պատրաստում և ներկայացնում, մեծ մասամբ մեր տանը: Վերահաս պատերազմը բաժանեց բոլորիս, դպրոցները փոխադրվեցին Թիֆլիս: Ձախողվեց ռազմաճակատ մեկնելու իմ ցանկությունը (ընկերուհիս՝ քանդակագործուհի Այծեմնիկ Ուրարտուն սպառնաց, թե կհայտնի ծնողներրիս): Մեկնեցի Թիֆլիս, բայց չկարողացա ստիպել ինձ շարունակելու կրթությունս, մտա հոսպիտալ աշխատելու որպես քույր: Ամռանը վերադարձա Կարս: Չեմ հիշում որ թերթում կարդացինք Հովհ. Թումանյանի կոչը՝ ուղղված հայ օրիորդներին. «Ով իսկական հայրենասեր է, թող գնա Էջմիածին՝ օգնելու պատերի տակ բնաջնջվող գաղթականությանը, որբերին»: Առանց մտածելու մեկնեցի Էջմիածին, հենց ուղղակի շատ սիրելի Թումանյանի մոտ. սկզբում նա համոզեց վերադառնալ և շարունակել ուսումը. «Հայրենասեր օրիորդը կրթություն ստանալով կարող է ավելի օգտակար լինել հայրենիքին»,—ասաց նա, նկարագրելով գաղթականների սոսկալի դրությունը Էջմիածնում: Հետո իմ համառությանն ընդառաջելով, առաջարկեց զբաղվել որբերի խնամքով: Շատ ժամանակ չանցած (3 ամիս աշխատելուց հետո)՝ հիվանդացա, և Բարեգործական ընկերությունն ինձ Մոսկվայի հիվանդանոցը փոխադրեց: Առողջանալուց հետո սկսեցի հաճախել դասընթացներ… Ամռանը, արձակուրդներին վերադարձա Կարս: Հանդիպումներ, զրույցներ Եղիշեի հետ, տրամադրեցի գալ Մոսկվա և սովորել: Չարենցը Մոսկվա եկավ 1916 թ. աշնանը, եթե չեմ սխալվում, սեպտեմբերի վերջերին և ընդունվեց Շանյավսկու համալսարանի պատմագրական ֆակուլտետը: Ապրում էր մի շատ փոքր սենյակում, որտեղ կար մահճակալ, սեղան և երկու աթոռ: Շատ պատկառելի և զգայուն տանտիրուհի ուներ, նա միշտ բողոքում էր, թե Եղիշեն օր ու գիշեր նստած գրում է ու գրում, առանց սնվելու, ընդունելով միայն քաղցր թունդ թեյ և ուրիշ ոչինչ: Խնդրում էր ինձ հաճախ այցելել և նրան դուրս բերել տնից: Այդ օրերին Չարենցը գրում էր «Ծիածանը»: Ինձ ոչինչ չէր ասել մինչև ավարտելը. հետո բնագիրը տվեց ինձ և խնդրեց կարդալ միասին: Նույն օրերին նա հորից ծանրոց ստացավ: Հայրը գրել էր, որ դրամ չի կարող ուղարկել, ուղարկում է գրպանի դանակներ և պարսկական փուշիներ: Մեծ էր Եղիշեի ուրախությունը. Մոսկվայում նա շատ սուղ էր ապրում և հետո մտածում էր խնայած դրամներով հրատարակել «Ծիածանը»: Սակայն այդ դառն օրերին, ինչպես և հետո, Չարենցը երբեք չէր սիրում խոսք բացել նյութականի մասին, տրտնջալ աղքատությունից: Չափազանց հպարտ էր, արժանապատվությամբ լի, դրամ ունենալիս ծախսում էր առանց որևէ հաշվենկատության, հետո նորից մնում առանց դրամի, խմելով շատ սիրած պարսկական թեյը: Փուշիներից երեքը, տարբեր գույնի, նվիրեց ինձ, ասելով, որ նվիրում է, որպեսզի հագնեմ ես ու համոզվեմ, որ իմ աչքերը հագուստներիս համապատասխան փոխվում են, ընդունում տարբեր երանգ, որի համար գրել ու ինձ է նվիրել «Ծիածանը»: Թերևս աղջկական չարությամբ կամ մի այլ զգացումով, փուշիները ես նվիրեցի իմ տանտիրուհու աղջիկներին: Շատ բարկացավ դրանից Եղիշեն, հուզվեց, վիրավորվեց: Մոսկվայում ամենից հաճախ լինում էինք Գորկայում. ես սահնակ էի նստում կամ սահում չմուշկներով, նա երբեք չէր ձեռնարկում անել ոչ մեկը, ոչ մյուսը, քաշվում էր մի կողմ ու նայում: Մինչև տպարան տանելը, «Ծիածանը» կարդաց ինձ, մի քանի հատված առաջարկեցի հանել. լավ չեմ հիշում, բայց երեւի կատարեց իմ ցանկությունը: Չարենցը Մոսկվայում մնաց մինչև 1917 թ. մարտ ամիսը: Մինչ այդ, փետրվարյան հեղափոխության օրերից, մենք կորցրել էինք իրար: Ես թողել, հեռացել էի իմ բնակարանից. առիթը իմ հրացանն էր եղել, որ սարսափի մեջ էր գցել տանտիրուհուս: Հանդիպեցինք Չարենցի հետ պատահաբար, երբ փողոցում որպես միլիցիոներ ես կարգ էի պահպանում: Եղիշեն խնդրեց ինձ գնալ տուն, պատմեց, որ շատ է անհանգստացած իմ տանտիրուհին. խիղճը տանջում է, որ ինձ փողոցում է թողել, և ես, ով գիտե, գուցե տրորվել եմ ոտքերի տակ: Նույն օրն էլ հայտնեց, որ ինքը մեկնում է Կարս. «Գնա՛նք, այնտեղ շատ գործ կլինի անելու». ասաց, թե ինչ-որ գրականություն է տանում իր հետ: Գնացի կայարան՝ ճանապարհելու. նա կարդաց «Հեռացումի խոսքեր» բանաստեղծությունը: Շատ հուզված էր, շատ զգացված, ասում էր, որ ոչ ոք չունի ինքը, և ես մայրն եմ նրա, նրա քույրը, ամեն ինչ: Հանձնարարեց ինձ կարդալ և հասկանալ, որ ցարի տապալումը դեռ ոչինչ չի նշանակում, որ շատ բան կա դեռևս անելու: Մեկ ամիս հետո Կարս վերադարձա նաև ես, չկարողանալով մասնակցել քննություններին: Չարենցը Կարսում Տաճատ Ալեքսանյանի հետ միասին մտադիր էր հրատարակել գրական ամսագիր, եթե չեմ սխալվում՝ «Կարմիր աստղ» խորագրով: Ամսագրի համար հանձնարարվեց ինձ ռուսերենից թարգմանել, եթե հիշողությունս չի դավաճանում՝ Գարշինի «Крацный цветок» պատմվածքը: Չգիտեմ ինչ ընթացք ստացավ նրա այդ մտադրությունը հետագայում։ Գաղթականներին օգնելու նպատակով մեկնեցի շրջակա գյուղերը, իսկ հետո սկսվեց գաղթը: Չարենցին հանդիպեցի միայն 1919 թ. ամռանը, նորից Կարսում և շատ վատ վիճակում: Նա մի կերպ հաջողացրել էր ուսուցչության պաշտոն ստանձնել շրջակա մի գյուղում: Ինձ հաջողվեց մի զույգ կոշիկ գնել նրան, քույրս կոշկակապ գործեց: Հորս նախատինքի տակ («Մտավորականը այս օրերին իրավունք չունի թափթփված լինել, պետք է կարգին երևալ ժողովրդի մեջ»), Եղիշեն սկսեց կարգի բերել իրեն: Մինչ նա կմեկներ գյուղ, ես ճանապարհվեցի Երևան, մտադիր էի ուսանել մանկավարժական երկամյա դասընթացներում: 1919 թ. աշնանը անցնում եմ ներկայիս Աբովյանով և կարդում եմ մի հայտարարություն՝ գրական մի դասախոսության վերաբերյալ: Այդ օրերին ես ապրում էի Շավարշի տանը: Նա մանկուց որբացել էր, և հայրս որդեգրել էր նրան: Դասախոսության գնացինք ահա այդ նույն Շավարշի հետ: «Չգիտեմ կենդանի՜ է գրողը, թե մեռած,— ավելացրեց զեկուցողը,— բայց նրա երկերից ելնելով կարելի է ասել, որ բանաստեղծը պետք է, որ բոլորած լինի 40 տարին»: Ես լուռ լսում էի, հետո, երբ ավարտվեց դասախոսությունը, բարձրացա բեմ և հայտնեցի, որ բանաստեղծը ընդամենը 21 տարեկան է և որ ուսուցչություն է անում Կարսի մոտակա գյուղերից մեկում: Առաջարկեցին Չարենցին կանչել Երևան: Հետևյալ օրը հեռագրեցի, մոտավորապես այս բովանդակությամբ. «Եղիշե՛, բախտդ բացվել է, շտապ մեկնիր Երևան»: Այդ օրերին ես արդեն աշխատում էի որբանոցում և հաճախում մանկավարժական դասընթացներ, որտեղ մտերմացել էի Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյանի (Չարենցի) հետ: Արփիկը նուրբ դիմագծեր ուներ, ազնիվ և անմեղ հայացք: Ծանոթացրեցի նրան Չարենցի հետ. ճաշակս արժանացավ Եղիշեի հավանությանը: Նույն ժամանակներում հիվանդացան իմ աչքերը, պետք էր մեկնել Թիֆլիս բուժվելու: Եղիշեն էլ հորից նամակ ստացավ. հայրը հայտնում էր, թե ինքը թողնում է Թիֆլիսի իր տունը՝ կահ-կարասիներով, պահանջում էր տիրություն անել: Մեկնեցինք միասին, հայրը թողել էր միայն այն, ինչ հնարավոր չէր եղել վերցնել հետը կամ իրացնել. սեղան, մահճակալ, աթոռներ: Թիֆլիսում մեզ հետ էր նաև Կարսի մեր ընկերներից Վռամ Ղազանչյանը: Մի քանի օրից ես վերադարձա Երևան, նրանք մնացին: Հետո ես լսեցի, որ նա իրերը համարյա ամբողջությամբ թողել էր տանտիրուհուն: 1920թ. սեպտեմբերին էր, թե հոկտեմբերին, Եղիշեն, կարծեմ, արդեն վաղուց խզել էր կապերը այն մարդկանց հետ, որոնցից դրամ էր ստանում: Մեկ օր ահա գալիս է նա որբանոց իր ողջ գրականությունը հավաքած. «Կարինե՛, խնդրում եմ պահիր սրանք, ինձ հետևում են»: Նույն օրերին որբանոցում ես թաքցնում էի նաև մեկ ուրիշի: Որբանոցում էր աշխատում նաև Պողոս Ղուկասյանը, նրանք երկուսով հաճախում էին ժողովների… Չանցած մի քանի օր, կանչում են ինձ Օֆիս (Ամերկոմի գրասենյակ), պահանջում են ներկայանալ դոկտոր Ռուբենին՝ դաշնակցության կոմիտեի քարտուղարին: Ես այդ գրասենյակի հետ առնչություն չունեի, որպես որբանոցի բժշկական մասի վարիչ ենթարկվում էի բժշկական բաժնին: Դա կասկածանքի մեջ է գցում ինձ և զգուշության համար Չարենցի կապոցը հանձնում եմ մայրապետներից մեկին: Դոկտոր Ռուբենը ընդունում է սառը և ապա սկսում գոռգոռալ. «Բոլշևիկյան որջ ես դարձրել որբանոցը. Չարե՛նց, ինչ-որ աղջիկ…»: Ստիպված Երևանից մեկնում եմ Կարս, տուն: Բայց մնում եմ Ալեքպոլում, ճանապարհը փակ է… Հետո, չգիտեմ ինչպես, նորից ընկնում եմ Երևան, ճիշտ այն օրերին, երբ բոլշևիկները մտել էին քաղաքը: Պետթատրոնի առջև կանգնած լսում եմ երկու բառ՝ «поэт Чаренц». շրջվում եմ՝ մաուզերը կողքին, սպառազեն կանգնած է Եղիշեն: Մոտենում է, խնդրում ուղեկցել իրեն Արփենիկենց տուն՝ ամուսնանալու մտադրությամբ: Գնում ենք. Տանտիրուհին ինձ ասում է, որ Արփիկը պատուհանից նկատելով մեզ, գնացել է տնից: Եղիշեն բարկանում է, աղմկում: Մի քանի օր հետո նորից եմ հանդիպում Եղիշեին: Իսկ հետո… Հետագայում հանդիպել ենք առիթից առիթ: Հիշում եմ 1924-ին էր, կարծեմ, Մոսկվայից մի բացիկ ստացա, Թալինում: Եղիշեն լիազորում էր ինձ ստանալ «Խորհրդային Հայաստան» թերթից իր հոնորարը. ես, իհարկե, չստացա: Հանդիպեցի նրան նաև արտասահմանյան ճանապարհորդությունից վերադառնալուց հետո. «Պետք է արտագրեմ և ձեռագրով նվիրրեմ քեզ, Կարինե՛, «Ծիածանը»,— ասում էր նա: Չնվիրեց: Թերևս չհասցրեց նվիրել, բայց միշտ էլ մնացինք բարեկամներ:
ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ (ՌՈՒԲԵՆ ԶԱՐՅԱՆԻ ՀՈՒՇԵՐԻՑ)
ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ․«ԿՈՄԻՏԱՍԸ ՀԱՅ Է, ԲԱՅՑ ԱՇԽԱՐՀԻ’ՆՆ Է, ԲՈԼՈՐԻ’ՆԸ, ՄԱՐԴԿՈՒԹՅԱ’ՆԸ»:
Միքայել Մազմանյանը Չարենցի մասին իր հուշերում գրում է. «Կոմիտասի թաղումն էր։ Դագաղը դրված էր կուլտուրայի տան դահլիճում։ Չարենցը մի պահ քարացած կանգնեց, ապա կռացավ, համբուրեց ապակին և լուռ քայլեց դեպի դուրս։ Անմիջապես ճանապարհ տվին։ Գնում էր գլուխը կախ՝ ձեռքերի մեջ ճմրթելով գլխարկը։ Երեկոյան մոտն էի։ Հետաքրքրվեց հուղարկավորության մանրամասնություններով։
Պատմեցի, թե ինչպես հողաթումբը շրջապատելով կոնսերվատորիայի երգչախումբը երգեց «Անձրևն եկավ շաղալեն» երգը, իսկ այդ պահին անձրև էր գալիս։ Չարենցը այս լսելով հուզվեց։ Փորձեց ինքն իրեն տիրապետել, բայց չկարողացավ։ Տեղիցը վեր կացավ, անցավ սենյակի մյուս ծայրը և մեջք արած՝ բավական երկար մնաց գրապահարանի առաջ, իբր ինչ-որ գիրք է նայում, բայց լալիս էր։
Անցավ որոշ ժամանակ և Չարենցը խոսեց.
-Կանցնեն տարիներ, շատ տարիներ, ես չեմ լինի, գուցե դու էլ չլինես։ Կոմիտասի երգը դուրս կգա մեր երկրից, կլսեն ու կզարմանան։ Կոմիտասը հայ է, բայց աշխարհինն է, բոլորինը, մարդկությանը։ Կգա ժամանակ, երբ Կոմիտասին հողի տակից կհանեն, դամբարան կկառուցեն նրա համար։ Թող պառկի այնտեղ և բոլորը գան ի տես։ Նա արժանի է դրան բոլորից ավելի, գուցե միայն նա։ Սա այլևս աճյուն չէ, այլ սրբազան մասունք, ուրեմն և մեղք է նրան հողի տակ պահել»։
ԻԶԱԲԵԼԼԱ ՉԱՐԵՆՑ <ՉԱՐԵՆՑԻ ՀԵՏ> (Տպագրվում է կրճատումներով) 1931 թվականն էր, ապրում էի Մոսկվայում. մայրս խնդրեց գալ իր մոտ՝ Երևան, հյուր: Այդ ժամանակ ես քսանմեկ տարեկան էի, հավաքվեցի, եկա Երևան։ Իհարկե, հին քաղաքն այնպիսին չէր, ինչպիսին է այժմ. հյուղակներ էին, փոքրիկ տնակներ: Գտա մորս: Խորթ հայրս աշխատում էր տպարանում` որպես գրաշար: Այդպես մի երկու շաբաթ նստած էի տանը: Մի օր նստած գիրք էի կարդում, երբ եկավ երիտասարդ նկարիչ Արարատ Ղարիբյանը, եկավ ու ասաց. —Ընկե՛ր Ավետիս Կոդաբաշյան, Չարենցը եկել է տպարան, կանչում է քեզ. շարելու են նրա գիրքը, ուզում են Դուք ստուգեք: Հետո նայեց ինձ ու ասաց.—Իսկ այս ջահել աղջիկն ո՞վ է: Ասում է՝ մեր աղջիկն է, եկել է Մոսկվայից: —Հա՞,—ասում է,—համակրելի, համեստ աղջիկ է: Եվ այդպես նա գնում է. նորից գալիս է մի շաբաթ հետո և ասում. —Թույլ տվեք ձեր աղջկան հրավիրել մեզ մոտ հյուր, այսօր իմ տղայի ծննդյան օրն է: Մայրս ասում է, թե ես այստեղ դեռ ոչ ոքի չգիտեմ: Ես էլ ասում եմ՝ ոչինչ, կգնամ, կծանոթանամ երևանցիների հետ, կտեսնեմ Երևանը, առաջին անգամ եմ այստեղ: Գնալով այնտեղ՝ տեսնում եմ հյուրերին նստած: Իսկ ցանցե ճոճում օրորվում է 34 տարեկան մի տղամարդ. գանգուր մազեր ուներ, շագանակագույն կոստյումով էր, նայում էր՝ այսպես, ճակատի տակից: Արարատ Ղարիբյանն ասաց.— —Ծանոթացե՛ք, մեր Եղիշե Չարենցն է, գրող է, մեր բանաստեղծը։ Ասում եմ՝ շատ հաճելի է, ես գրականություն շատ եմ սիրում, միայն թե հայ գրականություն չգիտեմ: —Դե՛, ոչի՛նչ, մենք Ձեզ կսովորեցնենք հայ գրականությունը,—ասում է Չարենցը: Այդպես նստում եմ, զրուցում, ժամը տասին արդեն պատրաստվում եմ գնալ։ Այդ ժամանակ Չարենցը ելնում է ու ասում.—Թույլ տվեք Ձեզ ուղեկցել: Ասում եմ՝ փոքր չեմ, կարող եմ ինքս գնալ: Ասում է՝ հո միայն փոքրերին չեն ուղեկցում: Պատասխանում եմ՝ եթե ուզում եք՝ ուղեկցեք: Ուղեկցեց մինչև տուն: Ճանապարհին նա հարցնում է ինձ.—Դուք գրականություն սիրո՞ւմ եք: Ես ասում եմ՝ գրականություն սիրում եմ շատ, բայց գիտեմ միայն ռուսականը, քանի որ ամբողջ ժամանակ բնակվել եմ Մոսկվայում: Նա սկսում է հարցուփորձ անել, թե որտեղ եմ ապրում, այնպես որ ես նրան պատմում եմ ամեն ինչ: Հետո նա ինձ ասում է, իսկ ինչո՞ւ եք այդպես շտապում: Ապա ասում է.—Դուք Պուշկինին սիրո՞ւմ եք: Ես ասում եմ՝ շատ եմ սիրում Պուշկինին, Լերմոնտովին: —Դե՛, ես հիմա Ձեզ կպատմեմ Պուշկինի մասին. Դուք կլսե՞ք: Ասում եմ՝ մեծագույն հաճույքով: Եվ նա սկսում է պատմել Պուշկինի մասին: Իսկ ես այսպես զարմացած նայում եմ նրան ու ասում՝ Դուք 19-րդ դարո՞ւմ եք ապրել, ինչ է: Դուք այնպես եք պատմում Պուշկինի մասին, որ կարծես եղել եք հարազատ եղբայրներ: Նա ծիծաղում է և ասում.—Իսկ գուցեև ապրել եմ 19-րդ դարում… Եվ ինձ անմիջապես հետաքրքրում է պատմածը. մտածում եմ, թե ով է գրողի մասին պատմող այս գրողը. նա ուներ ինչ-որ յուրահատուկ կախարդանք, հասկանում եք, նա պատմում էր ինչ-որ հետաքրքիր: Այսպես հասանք մինչև մեր տուն: Նա ինձ առաջարկեց երկրորդ օրը գնալ «Ալմաստ» օպերան, ասում է՝ Ձեզ կծանոթացնեմ մեր օպերայի հետ: Երկրորդ օրը նրա հետ գնում ենք օպերա: Օպերայում նա ինձ պատմում է «Ալմաստի», նրա նշանակության մասին: Շատ գոհ ենք մնում, ապա վերադառնում ենք տուն: Դե՛, այսպես մենք ամեն օր հանդիպում էինք Շահումյանի հուշարձանի մոտ: Եվ ահա՛, մի օր նա սկսում է ինձ ասել.—Դուք համեստ, լավ աղջիկ եք, ես ուզում եմ ընտանիք ունենալ, քանի որ իմ առաջին կինը վախճանվել է 1927 թվին, նրանից հետո ես ընտանիք չունեմ: Ես այնպես եմ ուզում ընտանիք ունենալ և ունենալ այնպիսի կին, որպիսին, ահա՛, Դուք եք: Միայն,—ասում է,—ես Ձեզ տալիս եմ երեք օր ժամանակ. այդ երեք օրվա ընթացքում Դուք ինձ պետք է պատասխան տաք՝ այո՛, կամ՝ ո՛չ: Ես,—ասում է,—ուսանող չեմ, որ Ձեզ հետ տարիներով ման գամ, և, ասում է,—դատարկ ժամանակ վատնեմ: Ես ասում եմ՝ իհարկե, Դուք գրական մարդ եք, բանաստեղծ, Դուք զբաղվում եք պոեզիայով, այնպես որ ժամանակ չունեք ինձնով զբաղվելու, ուրեմն ես երեք օր կմտածեմ, բայց շատ կարճ ժամանակամիջոց է: Ես չգիտեմ, ինչպես պատասխանել, բայց կաշխատեմ: Գալիս եմ տուն և երեք օր ամբողջ ժամանակ կրկնում՝ այո՛-ո՛չ, այո- ո՛չ, ապա ասում եմ վերջին խոսքս՝ այո՛: Իմ կարծիքով նա լավ մարդ է, գրող է, հանճարեղ խելքի տեր, չի կարող վատը լինել: Եվ ես գնում եմ նրա մոտ ու ասում՝ այո՛, ես համաձայն եմ ամուսնանալ: Ժպտում է, գոհ է, ասում է՝ —Վաղը ժամը 12-ին կգաս Պետհրատ, կգնանք ԶԱԳՍ: Հաջորդ օրը ժամը 12-ին գալիս եմ Պետհրատ: Պետհրատի բոլոր աշխատողները գիտեն, որ Չարենցն ամուսնանում է: Դա մի այնպիսի զարմանալի սյուրպրիզ էր. ինչ-որ տեղից եկել էր մի աղջիկ և կարողացել այդքան արագ ամուսնանալ նրա հետ: Պետհրատից որպես վկա վերցնում ենք Մակինցին և մեկ ուրիշի, գնում ԶԱԳՍ: Գրանցվում ենք ու գալիս հյուրանոց: 1931 թ. սեպտեմբերի 29-ն էր, երբ ԶԱԳՍ-ից դուրս եկանք, ես թեթև զգեստով էի, բարակ անձրև էր մաղում: —Ինչո՞ւ ես այդպես դուրս եկել,—ասաց,—և իր պլաշչը գցեց ինձ վրա. բարձրացրեց, նստեցրեց մեքենա, և մենք եկանք տուն, մորս մոտ:—Երեկոյան հայրիկի և մայրիկի հետ եկեք մեզ մոտ հյուրանոց, սեղանները բացված կլինեն, կլինեն իմ ընկերները՝ կանանց հետ, կլինի ոչ թե հարսանիք, այլ՝ երեկո: Երեկոյան ժամը 8-ին հորս ու մորս հետ եկանք հյուրանոց, այժմյան «Երևան» հյուրանոցը, որտեղ ապրում էր նա: Այնտեղ էին Մակինցը՝ կնոջ հետ, Մարուսյա Դուրգարովան, Կարո Հալաբյանը, կինը, Միշա Մազմանյանը, կինը: Սեղաններն արդեն բացված էին, լի էին ծաղկեփնջերով: Ուրախանում ենք, գրկախառնվում, համբուրվում, պարզապես երեխայի նման: Այդ երեկոյին Շարա Տալյանն էր երգում, իմ հարսանիքին: Ապա մեզ ուղեկցում են տուն:
Դրանից մոտ երկու ամիս հետո գնացինք Մոսկվա, ամեն տեսակի շատ գնումներ արեցինք, հագուստ, ամեն ինչ. դա արդեն 1932-ին էր, երբ առաջին անգամ միասին եղանք Մոսկվայում. գնեցինք մանկական իրեր, և 32 թվականին արդեն ծնվեց մեր աղջիկը: Նա անչափ ուրախացավ. ասում էր.—Իզաբելլա՛, ես ամենաերջանիկ մարդը կլինեմ աշխարհում, եթե դու ինձ աղջիկ նվիրես: Ասում էր՝ գիտես ինչի համար, ես ուզում եմ նրան տալ Արփիկի անունը՝ հիշատակի համար: Աղջիկ էլ ունեցա, որին անչափ սիրում էր: Նա միշտ գիշերներն էր աշխատում, մեկ-մեկ քնած երեխաներին վերցնում էր գիրկը, գրկում էր, համբուրում անընդհատ. ես ջղայնանում էի, ասում էի՝ երեխան կարթնանա: Ասում էր.—Իզաբելլա՛, մի ջղայնանա, թող կարոտս առնեմ: Նա միշտ կրկնում էր այդ խոսքերը, թե՝ անընդհատ ուզում եմ քե՛զ էլ համբուրեմ, երեխաներին է՛լ համբուրեմ, կարոտս չեմ կարողանում հագեցնել: Որպես ամուսին շատ ընտանիքասեր էր, ոչ մի բան չէր խնայում, շատ բարի էր նա ընտանիքի հանդեպ, գորովալից: Երբ մենք ամուսնացանք, առաջին տարիներին գալիս էր Ակսել Բակունցը, հուզված խոսում էին: Ակսելը այնպես գրգռված էր լինում, Չարենցը ավելի զուսպ էր, Ակսելին հանգստացնում էր. ասում էր՝ Ակսել, դու ճիշտ չես, դու այդպես մի ասա. նա չէր հասկանում Չարենցին, էլի իր ասածն էր ասում. սենյակում քայլում էր հուզված, ջղային, խոսում էր բարձր-բարձր։ Բայց Չարենցը նրան սիրում էր շատ: Եվ տարիները մի տեսակ քննություն եղան նրա համար: Գալիս էին Գուրգեն Մահարին, Մկրտիչ Արմենը, Նորենցն էր գալիս, Արտեմի Եղիազարյանը, դե՛, ամենամոտիկ ընկերներից էր Ներսիկ Ստեփանյանը, Միշա Մազմանյանը։ Ավետիք Իսահակյանը, երբ արտասահմանից եկավ, ամեն օր մեզ մոտ էր, ինքն էլ գնում էր նրանց մոտ։ Խանջյանն էր գալիս: 1932թ., երեխայից հետո, նա սկսեց գրել «Գիրք ճանապարհին»: Խանջյանը «Գիրք ճանապարհին» շատ հավանեց և սկսեց Չարենցին շատ սիրել: Երբ տխուր կամ հիվանդ էր լինում, Չարենցին կանչում էր իր մոտ, ասում էր վերցրու «Գիրք ճանապարհին», եկ ինձ մոտ ու մի քանի բան կարդա քո գրքից: Եվ նա գնում էր ու կարդում: Գալիս էր Կոջոյանը. այնքան հանգիստ մարդ էր։ Երբ Չարենցը «Գիրք ճանապարհին» գրեց, ասում էր՝ —Իմ գրքի համար դու գրավյուրներ պետք է անես: Կոջոյանը էսքիզները բերում ցույց էր տալիս Չարենցին։ Չարենցն ասում էր. —Ա՛յ տղա, էստեղ մի քիչ էսպես չես արել: Չէր մերժում, նորից էր գրավյուրներ անում ու բերում: Գրավյուրները փայտերի վրա էր անում, միայն թե մերժած չլիներ Չարենցին: Եվ Չարենցը շատ հավանում էր նրա գործերը: Նա շատ մեծ նկարիչ էր, և Չարենցը նրան հարգում էր որպես մեծ նկարչի: Միշտ ասում էր՝ դու պիտի իմ գրքի նկարներն անես, քեզնից բացի՝ ոչ ոք: Եվ նա ևս շատ հաճախ էր մեզ մոտ գալիս: Բոլորը հարգում էին նրան: Նա շատ լավն էր եւ իբրև մարդ, ես սիրում էի նրան, և Չարենցն էլ հարգում ու սիրում էր նրան: Մարտիրոս Սարյանի հետ նա ինձնից առաջ էր ծանոթ, առաջին կնոջ ժամանակից, բայց իմ ժամանակ ևս նա գալիս էր մեզ մոտ: Գ. Ազնավուրյան—Հիշո՞ւմ եք, նկարվել եք՝ Դուք, Մազմանյանը, Սարյանը, Չարենցը: Հա, այն ժամանակ ես հիվանդանոցից նոր էի տուն եկել՝ երեխայից հետո. իմացել էին, որ Չարենցն ինձ տուն է բերել, Մազմանյանը, Սարյանը, ուրիշ շատերը եկան: Չարենցը շատ էր ուրախացել, որ հայր է դարձել: Հիշում եմ, երբ մենք հյուրանոց պետք է գայինք, ինքը վերցրեց երեխային, փաթաթեց ու առաջ ընկավ: Բերելով տուն՝ դրեց մահճակալին, հետո դուրս եկավ, գնաց: Մեկ էլ տեսնեմ՝ երկու զուռնաչի, որ կային, է՛,—նրանց բերեց ու ասաց, որ նվագեն «Արևուդ մեռնիմ, յար ջան…»: Հյուրանոցով մեկ այնպիսի գոռգոռոց էր ընկել: Հետո ինձ թողեց մենակ, գնաց. էն որ փողոցում ծաղիկներ էր ծախում, նրանից երկու զամբյուղ ծաղիկ ձեռքն առած, զուռնաչիներին էլ ասում է.—Դուք էլ իմ հետևից եկեք,—երկու զամբյուղն էլ լիքը վարդեր, սպիտակ ծաղիկներ, բերեց տուն, դրեց երեխայի մահճակալի կողքերին: Ես նեղանում եմ, ասելով, թե միայն մեռելի կողքին են ծաղիկներ դնում: հակառակո —Չէ՛,—ասում է,—դա իմ ուրախությունն է: Ծաղիկները դնելուց հետո հարցրեց, թե ինչքան պետք է վճարի երկու զամբյուղին, նրանք ասացին այսքան, վճարեց, գնացին…
Գրողների համագումարին Չարենցը ինձ և երեխային վերցրեց հետը. աղջիկս երկու տարեկան էր, և մենք գնացինք Մոսկվա: Իջանք ճարտարապետ Կարո Հալաբյանի տանը, որը շատ էր սիրում Չարենցին: Չարենցն էլ շատ էր սիրում Կարոյին, Վիկտորիային նույնպես, որը միաժամանակ շատ գնահատում էր Չարենցին. մոտիկ ընկերներ էին: Նա ասաց, թե դուք պետք է մնաք մեր տանը, շատ կնեղանամ, եթե գնաք հյուրանոց, լավ եք արել, որ եկել եք մեր տուն: Լավ հարմարություններ ուներ: Հետո Չարենցը 15 օր գնում էր համագումարի: Երբ համագումարից տուն էր գալիս, նստում խոսում էր ինձ, Կարոյի ու Վիկտորիայի հետ, այստեղ էլ քնում էր: Պատմում էր, թե ինչպես է անցնում համագումարը, ինչ են խորում-ասում համագումարում: Կարո Հալաբյանը հետաքրքրությամբ լսում էր: Ասում էր՝—Կարո՛, տեսնում ես, համագումարում կան չորս ճանաչված բանաստեղծ, Սովետական Միության մեծ գրողներ, որոնց չի կարելի շրջանացել: Շնորհավորե՛ք ինձ,— ասում էր: Կարո Հալաբյանը հարցնում է, թե —Իսկ ովքե՞ր են մյուսները։ —Պոնոմարչո՛ւկ(՞—խմբ.), Ալեքսեյ Տոլստո՛յ, հետո Չարենց… (Չորրորդին մոռացել եմ, էլի շատ ճանաչված էր): —Շատ երիտասարդություն կար, և ես խոսեցի գրականության մասին, և՛ հայ, և՛ ռուս, անգամ խոսել եմ այն մասին, թե ինչ վրիպումներ կան ռուս գրականության մեջ, բոլորը շատ հավանել էին: Համարյա մեկ ժամ խոսել եմ: Դրանից հետո, երբ համագումարն ավարտվեց, բանկետ արեցին: Չարենցն ասում է. —Դե՛ հագնվիր, գնանք. ինչո՞ւ չես ուզում, բանկետում մի փոքր կհանգստանաս: Եվ այդպես Չարենցի հետ հագնվեցինք, գնացինք: Երեխան մնաց Վիկտորիայի մոտ, մենք գնացինք բանկետի: Բանկետում նա ինձ ծանոթացնում էր գրողների հետ. ասում էր, ահա՛, սա Վլադիմիր Լուգովսկոյն է, սա՛ Իլյա Էրենբուրգը, ա՛յ, այն սեղանին Մաքսիմ Գորկին է նստած, գնանք քեզ ծանոթացնեմ: Ես շատ ուրախացա: Երբ մոտեցանք, տեսա բարձր հասակով, բեղերով… երեսը կարմիր, առողջ մարդու տեսք ուներ, վերնաշապիկն էլ երկնագույն էր: —Ծանոթացե՛ք,—ասում է Չարենցը,—Մաքսիմ Գորկի, իսկ սա՝ իմ կինն է: —Շատ հաճելի է, որ Դուք այդպիսի երիտասարդ կին ունեք։ Հրավիրեց, նստեցինք. նրա կողքին նստած էր հարսը՝ ջահել, սիրուն կին էր. սկսեցինք զրուցել: Իսկ Գորկին նստած գրում էր, նայում էր այստեղ-այնտեղ ու գրում: Նա ասաց, որ այդ ցուցակում գրված գրողները վաղը կհավաքվեն իր մոտ, ընթրիքի: Նա ասաց, որ նրանց մեջ նաև Չարենցն է: Բանկետը վերջացավ, մենք եկանք տուն, և Չարենցը պատմում էր Վիկտորիային, թե Գորկին ցուցակ կազմեց, «ես էլ ընկա մեջը»։ Ասում է՝—Վաղը հրավիրում է իր մոտ: Դե՛ լավ է,—ասում է Վիկտորիան,—Իզաբելլային էլ կտանես: Ասում է. —Չէ՛, այնտեղ բոլորը տղամարդիկ են լինելու, անհարմար է: Եվ գնաց մենակ. հետո վերադարձավ, այսպես ժամը 9-ը կլիներ։ Եկավ խոսեց ինձ հետ, երեխային գրկեց, համբուրեց, հետո գրպանից հանեց մի տուփ: Ասում է. —Վիկտորիա՛, ա՛ռ, նայիր, տես ի՞նչ տուփ է: Վիկտորիան ասում է՝ ծխախոտի տուփ է: —Չէ՛,—ասում է,—Մաքսիմ Գորկուց եմ վերցրել. կարդա՛, թե ինչ եմ գրել: Ընթրիքի ժամանակ,—ասում է,—Մաքսիմ Գորկին շատ ուշադիր նայում էր բոլորիս. այնքան լավ հիշողություն ունի, որ հիշում էր բոլորին: Մնացել եմ զարմացած. ինձ մատով արեց՝ «Вот Наири, Страна Наири»,— ասում է՝ «Вот сидит Цтрана Наири»: …Հետո,—ասում է,—երբ վերջին ծխախոտը ծխեց Մաքսիմ Գորկին, ես տուփը վերցրեցի, ամիս ամսաթվով գրեցի, որ այդ օրը ես նրա մոտ եմ եղել…
Ամառ էր, շոգ էր, 1937 թիվն էր, Չարենցն ասաց՝ արի քեզ երեխաների հետ ուղարկեմ Դարաչիչակ, այնտեղ հով է, լավ կլինի: Ինձ երկու երեխայի հետո մեքենա նստեցրեց, տարավ, վերևի հարկում մի սենյակ վերցրեց, գրողների հանգստյան տունն էր: Մի լավ սենյակ տվեցին, ես երեխաներով մեկ ամիս այնտեղ ապրեցի, Չարենցը վերադարձավ Երևան: Չեմ հիշում ով էր, եկավ ասաց, որ դուք պետք է արդեն այս սենյակն ազատեք: Ասում եմ՝ ինչո՞ւ: Ասում է մեկ ամիս ապրել ես՝ բավական է, հիմա պետք է ուրիշներն ապրեն: Ասում եմ՝ բա ես ուր գնամ, սպասեցեք մի քանի օր, Չարենցին հայտնեմ, գա մեզ տանի Երևան: Չսպասեց: Առավոտյան մարդ գտա, խնդրեցի, որպեսզի հայտնեն Չարենցին, թե ինչ դրության մեջ եմ Դարաչիչակում: Չարենցը եկավ Դարաչիչակ, շատ հուզված էր. տեսավ մեր դրությունը՝ երեխաները, ես ընկած պատշգամբի վերջին ծայրում: Նա ուղղակի սոսկալի հուզվեց, իրեն վատ էր զգում, ոչինչ չասաց, գնաց մի սայլորդ վարձեց, սայլը բերեց, ասաց.—Դու բարձրացիր սայլ, երեխաների հետ նստիր: Այդպես կամաց-կամաց հասանք մինչև Դարաչիչակի մոտի փոքրիկ կամուրջը, այնտեղից մեքենա նստեցինք ու եկանք Երևան: Երեւանում շոգ էր:—Արի Նորք տանեմ քեզ,—ասաց։—Երեխաների հետ տարավ Նորք: Սենյակ վարձեցինք. երկհարկանի մեծ տուն էր, չգիտեմ ումն էր, չեմ հիշում: Առավոտյան էր, թեյ խմեցինք, վերջացրինք, մի երեխային գրկեց, մյուսի ձեռքը բռնեց, գնացին ջրի ափը…
…Ինձ համար հանելուկ է մնում, թե ուր կորավ Չարենցի գրասեղանը: Նրա վեց դարակները լիքն էին. նամակներ, նկարներ, ձեռագրեր, սևագրություններ. նամակները տարբեր էին, դասդասված էին ըստ տարբեր հանրապետությունների… Ռոմեն Ռոլան, որին գրում էր նամակներ, նրա գիրքը ուներ՝ վերջինը, երբ նա եկել էր Հայաստան (Մոսկվա—խմբ.) …Հետո ռուս գրողներն էին նրան նամակներ գրում, ինքն էլ պատասխանում էր: Տերյանի նամակները՝ Չարեցին (Շփոթում է. Տերյանի ձեռագրերը, որոնք արդեն Չարենցը վերադարձրել էր թանգարան—խմբ.): Այդ բոլորը պահում էր գրասեղանի դարակներում: Գ. Ազնավուրյան—Իսկ ե՞րբ թանգարան հանձնեց Մայակովսկու բյուստը: —Երբ ես ամուսնացա, Մայակովսկու բյուստը դրված էր դաշնամուրի կողքին, դրա ևր գրասեղանի միջև: Գրասեղանի վրա Մայակովսկու գիրքն էր՝ բաց. ես վախենում էի բյուստից, թվում էր աչքերը շարժվում են, շատ էի վախենում: Երբ Չարենցը տուն եկավ, ասացի: —Վաղուց պիտի ասած լինեիր, ինչո՞ւ ես քեզ այդքան մաշել, կհանձնեմ թանգարան: Եվ նա Արփիկի դիմակն ու Մայակովսկու բյուստը հանձնեց թանգարան. դա 1932 թվականին էր:
Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ, որ չմեռնի իմ հոգին, Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթե աչքերում. Ես ի՞նչ անեմ, որ մնա ծիածանը երեքգույն, Որ չցնդի, չմարի՜ իմ հոգու հեռուն…
Մասնակիցը գնահատվում է ըստ իր նախնական փուլում կատարած ուսումնասիրությունների, նախագծի արդյունքների ներկայացման, նախագծի շարունակականությունը ներկայացնող պատումների
Կարինե Քոթանճյանի հետ մտերմությունը եղել է ոչ միայն անձնական, այլ նաև ստեղծագործական։ Նրան է նվիրել ամբողջ «Ծիածան» շարքը։ 1917 թ․ մարտին Չարենցը հեռանում է Մոսկվայից՝ կայարանում կարդալով Կարինեի համար գիշերը գրված բանաստեղծությունը՝ «Հեռացումի խոսքեր»։
1917, փետրվար – Շանյավսկու համալսարանի ուսանողների խմբում մասնակցել է Բուտիրյան բանտից քաղբանտարկյալների ազատագրմանը։ Ավարտում է «Ծիածանը» շարքը, որը լույս է տեսնում նույն թվին։ Գիրքն ուներ ձոն՝ «Իրիկնային քրոջս – Կարինե Քոթանճյանին»։ Կարինե Քոթանճյանը իր հուշերում գրում է. «Այդ օրերին Չարենցը գրում էր «Ծիածանը»։ Ինձ ոչինչ չէր ասել մինչև ավարտելը, հետո բնագիրը տվեց ինձ և խնդրեց կարդալ միասին։ Նույն օրերին նա հորից ստացավ ծանրոց։ Հայրը գրել էր, որ դրամ չի կարող ուղարկոլ, ուղարկում է գրպանի դանակներ և պարսկական փուշիներ։ Մեծ էր Եղիշեի ուրախությունը։ Մոսկվայում նա շատ սուղ էր ապրում և հետո մտածում էր խնայած դրամներով հրապարակել «Ծիածանը»։ «Ծիածանը» հոգեվիճակներ եւ ապրումներ ներկայացնող գույների համադրություն է:
Կարինե Քոթանճյանին Դու իմ վերջի՜ն, իրիկնայի՜ն, աստղայի՜ն քույր..,
* * *
Ես աստղային մի պոետ, Լաբիրինթում քո Կապույտ, Քո՛ւյր, անցնում եմ, որպես աստղ, հոգիս — մեռած աստղի փայլ. Այնքան տրտում է հոգիս, բայց միշտ ժպտում է հոգուդ, Որ երազը չդառնա Գողգոթայի1 ճանապարհ…
* * *
Հոգին չի մեռնում: Մարմինը թողած երկրային փոսում — Թափառում է նա տիեզերական Լաբիրինթոսում: Անցնում է բոլոր ճամփաները սուտ ու անբեր երկրի,— Որ պայծառ, մաքուր դարձերից հետո,— Քո գրկում բերկրի: Բայց ե՞րբ կհասնի հոգիս, որպես սեգ, սրբացած մի զոհ,— Մայրամուտային Եզերքը Կապույտ,— լույս եզերքը Քո.
Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ, որ չմեռնի իմ հոգին, Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթե աչքերում. Ես ի՞նչ անեմ, որ մնա ծիածանը երեքգույն, Որ չցնդի, չմարի՜ իմ հոգու հեռուն…
Նա ոսկի է, երկի՛նք նետած մի կտոր ոսկի. Նա — մի երազ, ոսկի միրաժ1 արթնացած խոսքի:
Ու արևի թևը ահա լճերի նիրհում Հրդեհում է աստղանկար տրտմության հեռուն…
Ու մարում են, ու մեռնում են այն աստղերը, տե՛ս: Արթնացել են կարապները ու կանչո՛ւմ են մեզ:
Քույր, վայրկյանը սրբազան է — բռնկում ու մահ. Կարապները, որ կանչում են, կմեռնեն հիմա:
Ու կմարի խաչը վանքի կապույտում վերջին. — Զարթիր, զարթիր, կապո՛ւյտ աղջիկ,— ու նայի՛ր խաչին…
ՄԱՆՈՒՇԱԿԱԳՈՒՅՆ
Կապույտից հետո և ոսկուց հետո, Քո՛ւյր, փռվեց ահա իմ տրտմած հոգում, Որպես երազում ապրած երեկո — Մի խամրած մշուշ մանուշակագույն…
Հիշում եմ հիմա, որ մի իրիկուն, Ժպտալուց հետո, երբ ոսկի շղթան Ընկավ ամոթխած գիրկը լռության — Փռվեց քո դեմքին, իմ տրտմած հոգում Մի խամրած մշուշ մանուշակագույն…
* * *
Աչքերիդ վճիտ ու թաց կապույտում— Ժպիտը ոսկի. Մայրամուտային մշուշը տրտում՝ Այտերիդ վրա. Եվ, որպես շշուկ չքաղված հասկի, Մեր հոգնած սրտում — Սպասումը, որ ցրտաբեր քամին Հիմա կսուրա…
Ստվերներն իջնում ու փարվում էին Դեմքիդ, իմ հոգուն. Մթնում էր հեռուն խանձված հոգու, Որպես իրիկուն. Երազները, քո՛ւյր, երանգներ էին,— Խամրեցին միգում,— Խամրեցին, հանգան մայրամուտային Իրիկնաժամում մանուշակագույն…
* * *
Ու տրտում էին քո աչքերը թաց, Ու մթնում էին գույներն իմ հոգում, Երբ վերջին անգամ տրտմորեն ժպտաց Դեմքդ մշուշում մանուշակագույն…
Եվ քո թաց, վճիտ, ցողոտ աչքերում Լույսի ճաճանչներ ճախրելով անցան — Ու բացվեց հանկարծ միգամած1 հեռուն՝ Քո ջինջ աչքերում — պայծա՜ռ ծիածան…
Քո՛ւյր իմ, այն մեռնող արև՜ն էր — ժպտաց, Մի վերջին անգամ բռնկվեց միգում, Որ ծիածանե քո աչքերը թաց Ու տրտում հոգիս մանուշակագույն…
* * *
Իրիկուն էր։ Իրիկնային տրտմության Հուշն էր հյուսվում — մայրամուտի մի երազ։ Դու հարազատ ու մոտ էիր ինձ այնքան՝ Քո աչքերով իրիկնային, ցողաթաց…
Քո աչքերի ու երկնքի կամարում Ճառագայթները, այնքան հե՜զ, այնքան ջի՜նջ, Ճախրում էին, հոգևարում ու մարում՝ Համբուրելով ծիածանը ամոքիչ…
Եվ լույսերը, որ ճախրեցին ու անցան, Իրիկնային ժպիտի մեջ այն վերջին — Անրջացած, երազ դարձած սրբացան, Որպես դեմքը քո լուսավոր — իմ հոգին…
ՀՐԱԺԵՇՏԻ ԵՐԵԿՈՆ
Ջինջ ճախրում են ղողանջները հորիզոնից-հորիզոն, — Ինչ տրտո՜ւմ է, կապո՜ւյտ աղջիկ, հավերժի երեկոն…
Տրտմություն ու լույս է իջել քո աչքերում, իմ հոգում Օրհնե՛նք, օրհնե՛նք այս երկրային հրաժեշտի երեկոն…
Եվ թող ծալվե՛ն, ձուլվե՛ն, մարվե՛ն իրիկնային կապույտում Մեր կույս հոգու իրիկնային սպասումները տրտում։
Եվ զանգերը անրջորեն, հորիզոնից-հորիզոն, Օրհներգելով թող օրորեն հրաժեշտի երեկոն…
* * *
Դու գնում ես, բայց հոգիս սպասում է քեզ. — Կապո՛ւյտ աղջիկ, քո՛ւյր իմ հեզ, դու հետ չե՞ս գալու
Ես ժպտում եմ, որ երկար ճանապարհին չտրտմես. Հոգիս մնաց ո՛րբ այնպես — դու հետ չե՞ս գալու…
Դու գնում ես, բայց կարծես կայարան եմ եկել ես, Որ հանդիպեմ, քույր իմ, քեզ — դու հետ չե՞ս գալու…
Կայծակը չոր ճայթյունով բախվեց ժայռին, մի կողմ շպրտվեց և թաղվեց կանաչ գետնի մեջ: Ժայռը կարծր էր, կայծակը հազիվ թե կարողացավ գորշ այդ ժայռից պոկել քարի մի երկու փշուր: Ժայռի տակ կանաչ գետինը այդ հովտում ճայթող բոլոր կայծակների գերեզմանոցն էր. գարունների և ամառների բոլոր կայծակները թաղվում էին ժայռի տակ, և մոտիկ կաղնին միշտ, ամեն ճայթյունի վախից սրսփում և, իր մտքում, կաղնիորեն շնորհակալ էր լինում ժայռին այն բանի համար, որ նա՝ ժայռը, հովիտ նետվող բոլոր կայծակները ձգում թաղում է իր տակ և կաղնուն փրկում խանձվելուց: Քիչ առաջ, երբ կայծակը պտտվում էր հովտի և բլուրների վրա և մտածում էր ճայթել ու դեռ չէր ճայթել, քուռակի մայրը մեղմ խրխինջով կանչեց քուռակին. քուռակի մայրը գիտեր, որ կայծակը ճայթելու է, ճայթյունը վախեցնում է քուռակին, իսկ քուռակը կարծեց մայրն իրեն կանչում է կուրծք տալու և ականջ դրեց ինքը իրեն, ականջները շարժեց և ունկնդրել սկսեց ինքը իրեն, թե ինքն արդյո՞ք ուզում է կուրծք ուտել, և այնքան էլ չէր ուզում ուտել, ուզում էր խոտերից ու ծաղիկներից հոտ քաշել և մեկիկ-մեկիկ ճանաչել խոտերը, և հենց այդ ժամանակ ճայթեց կայծակը: Քուռակը խրտնեց ու վազեց դեպի մայրը, բայց շատ էր վախեցել, մորը չէր տեսնում, ուրիշ կողմ էր փախչում: Մայրն ուզեց գնալ դեպի քուռակը, բայց վզի պարանը խանգարեց: Եվ մայրը քուռակին խրխինջով կանչեց իր մոտ: Քուռակը մեկ ամսվա քուռակ էր, միամսյա նրա կյանքում դա առաջին կայծակն էր: Նա պատսպարվեց մոր լանջի տակ: Մոր լանջի տակից, ականջները սրած, քուռակը մի քիչ լսեց անձրևի թմբկահարումը կաղնու տերևներին, մի քիչ նայեց ժայռին, մասրենու թփին, կաղնուն, աչքերը թարթեց և մոռացավ, որ ինքը վախեցել էր կայծակի ճայթյունից, կարծեց ինքը մոր մոտ էր եկել կուրծք ուտելու: Գանգուր, սև պոչիկը թափահարելով՝ քուռակը մտավ մոր փորի տակ: Դա աստղազարդ քուռակ էր, այսինքն՝ ծածկված էր եղյամի հատիկների նման աստղիկներով: Ոտքերը բարակ ու երկար էին: Ետևի աջ ոտքի սրունքը սպիտակ էր: Ինքը կարծես եղյամոտ էր, ետևի աջ ոտքը՝ ձյունոտ: Վիզը բարակ ու երկար էր: Գլուխը փոքր էր, ճակատին կլորիկ սպիտակ կար, աստղածաղկի նման: Այդ հովտի առվից ջուր խմելու էին գալիս եղնիկներ, ուլեր ու գառներ, նաև՝ այդ ձին, որ շատ քուռակներ էր ունեցել, բայց այս քուռակը այս կանաչ դաշտի ամենագեղեցիկ արարածն էր: Բաշը և պոչը սև էին: Մենք չգիտեինք, թե ինչպիսին են քուռակի աչքերը, որովհետև նա խրտնում էր, և մենք չէինք կարողանում մոտենալ նրան, բայց ասենք, որ այդ քուռակի աչքերը շատ գեղեցիկ աչքեր էին, քանի որ ձիերի աչքերը գեղեցիկ են լինում, շրջապատն արտացոլվում է ձիերի աչքերում: Քուռակի աչքերում հիմա արտացոլվում էին կաղնին, ծաղիկները, մասրենին, իր կարմիր մայրը և ամբողջ կանաչ հովիտը: Նա մի քիչ հիմարիկ էր, բայց հիմարիկ էր փոքրության պատճառով: Անձրևի կաթիլը գլորվեց մտավ նրա ոտքերի արանքը, և նա խրտնեց ու փախավ մոր մոտից: Մայրը նրան ետ չկանչեց. անձրևը դադարել էր, կայծակ այլևս չէր ճայթելու, և հիմա արև էր: Արևի մեջ կանաչ դաշտը փայլում էր: Թացության ու առատ լույսի մեջ փայլում էր նաև այդ հովտի միակ կաղնին, և մասրենու թո՛ւփն էր փայլում, և ձիու թաց մե՛ջքը, և քուռակի՛ մեջքը, և առո՛ւն, որ սկսվում էր մոխրագույն ժայռից և գալիս ու գնում էր կանաչ հովտով: Առվից կայծակի հոտ էր գալիս, և քուռակը մի քիչ խրտնեց: Մասրենուց նույնպես կայծակի հոտ էր գալիս. քուռակը մի երկու ցատկ խրտնեց, կանգ առավ, նայեց մասրենուն և տոտիկ-տոտիկ գնաց՝ նորից հոտոտելու: Ձին ճանաչում էր այդ հովտի բոլոր բույրերն ու հոտերը: Նա գիտեր բոլոր հովիտների ու բլուրների բույրերը, բայց այս հովտի բույրերն ավելի լավ գիտեր, քանի որ ձիուն այս հովտում հաճախ էին կապում արածելու: Կայծակի հուրն անցողիկ էր, արևի տակ, ցողի հետ հիմա պիտի ցնդեր: Ուրցի բույրը նույնպես այս հովտի բույրը չէր, ուրցի բույրը քամին էր նետել բլուրներից հովիտ: Ձին արածում էր և ոչխարի թաց բրդի հոտ էր զգում: Ձին մտածում էր, որ բլուրների մյուս երեսին ոչխարներ են արածում, ուրեմն նաև գամփռ շներ կան: Բլուրների մյուս երեսին ոչխարներ էին արածում, հովտի թաց խոտը համեղ է, առվի ջուրը համեղ է,- մտածում էր պառավ ձին,- արևը ջերմացնում է, և քուռակը խրտնում ու մեծանում է հովտի ջերմ բարության մեջ: Ձին բարձրացրեց գլուխը. կաղնին կանգնած էր հանգիստ, ժայռը կեցած էր մի տեսակ քնածի պես, քուռակը մասրենուց հոտ էր քաշում: Արևը ջերմացնում էր, և խոտը համեղ էր, հարկավոր էր արածել: Ձին գլուխը կախեց արածելու, մի երկու բերան խոտ պոկեց, բայց անհանգստացնող ինչ-որ բան կար, և ձին գլուխը բարձրացրեց: Կանաչ հովտի մեջ անշարժ կանգնած, գլուխը բարձր՝ կարմիր պառավ ձին երկար նայեց հովտին և երկար ունկնդրեց լռությունը: Ամեն ինչ առաջվա պես էր, կաղնին կեցած էր հանդարտ, ժայռը նիրհում էր, քուռակը թռչկոտում էր մասրենու մոտ: Եվ կարծես թե կարելի էր արածել, բայց կարմիր ձին մռութը չիջեցրեց մինչև գետին, գլուխը կտրուկ վեր նետեց և սպասեց ականջները սրած՝ որսալու համար հովտի բոլոր թաքուն ձայները: Եվ սպասեց ռունգները լայնացրած՝ զգալու հովտի օտար հոտերը: Թիթեռները շրշում էին, բզեզները երգում էին, առուն խոխոջում էր, վիզը ձգած՝ քուռակը պտտվում էր թիթեռի ետևից մասրենու շուրջը, բայց պառավ կարմիր ձին ուզում էր լսել ոչ այդ ձայները և ուզում էր տեսնել ոչ այդ պատկերները: Հովտում, համենայն դեպս, վտանգ կար: Օդում այդ վտանգից ձայն չկար, հովտում այդ վտանգը չէր երևում, քամու մեջ այդ վտանգի հոտը չկար, բայց ձին չէր կարողանում արածել: Պառավ կարմիր ձին սկսեց զայրանալ: Կարմիր պառավ ձին զայրանում էր այն բանի համար, որ հովտում թշնամի կար, բայց այդ թշնամին չէր զգացվում, չէր լսվում և չէր երևում: Կանաչ հովտում կանգնած՝ նայում ու լռությունն ունկնդրում էին մոխրագույն ժայռը, փարթամ կաղնին, կարմիր պառավ ձին և մասրենու թուփը: Եվ ժայռի համար կանաչ հովտում չկար ոչ մի վտանգ, որովհետև կայծակ այսօր այլևս չէր լինելու: Կաղնին նայում էր, և կաղնու համար ամեն ինչ լավ էր, որովհետև կայծակ չէր լինելու և ջերմ արև էր: Մասրենու համար նույնպես լավ էր, որովհետև քուռակի դունչը չէր հասնում նրա կատարի մի երկու ծաղկին: Իսկ պառավ կարմիր ձին լարված սպասումից քրտնեց: Հովիտը դավաճանում էր ձիուն. հովտում թշնամի կար, բայց հովիտը չէր մատնում թշնամու ձայնը և թշնամու հոտը: Կարմիր պառավ ձին սիրտ չէր անում գնալ դեպի քուռակը. վախենում էր իր ոտնաձայների մեջ կորցնի թշնամու թաքուն ձայները: Կարմիր պառավ ձին սիրտ չէր անում շնչել. վախենում էր իր թոքերի աղմուկի մեջ կորցնի թշնամու թաքուն շնչառությունը: Կարմիր պառավ ձին աչքերը չէր թարթում. վախենում էր, որ իր աչքաթարթի հետ թշնամին տեղից տեղ կցատկի, և ինքը չի հասցնի նկատել նրա ցատկը: Կանաչ հովտի մեջ այդպես անշարժ կանգնած էին ժայռը, կաղնին, մասրենին, ձին: Ժայռը նիրհում էր: Կաղնու կաղինները ապահով զրահների մեջ լցվում էին հյութով, և կաղնու համար ամեն ինչ լավ էր: Մասրենին իր ծաղկաբաժակները բացել էր արեգակի դեմ և արև էր խմում, իսկ կարմիր պառավ ձին զայրույթից դողում էր: Երբեք, ոչ մի անգամ հովիտը ձիուն այդպես չէր դավաճանել: Գուցե կայծակի՞ հոտն էր ձիու ռունգներին խանգարում զգալ այն հոտը, որ ուներ թշնամին, որը մոտերքում էր, մոտիկ մի տեղ էր և հոտ էր տալիս, բայց նրա հոտը թաքնվում էր կայծակի խանձահոտի տակ: Քուռակը նայում էր մի բանի և ապա նայում էր մորը: Դարձյալ նայում էր նույն բանին, ապա նայում էր մորը: Այդ բանը մայրը չէր տեսնում, մոր մոտից այդ բանը չէր երևում: Քուռակը նայում էր այդ բանին, ապա գլուխը թեքում էր մոր կողմը: Մայրը կանգնած էր գլուխը բարձր, և մոր աչքերը վառվում էին: Քուռակը վիզը ձգեց, դնչիկը պարզեց և գնաց դեպի այդ բանը, և այդ պահին մայրը զգաց գայլի զզվելի հոտը: Մայրը խրխինջ արձակեց ու նետվեց դեպի քուռակը և տեսավ, թե գետնից ինչքան սահուն ու երկար ցատկով զատվեց գայլը: Բլուրների մյուս երեսին լսվեց ձիու ջղային կարճ վրինջը: Բլուրների մյուս երեսին, ոչխարների մոտ, գամփռ շները մի վայրկյան սրվեցին, մի քիչ սպասեցին ուրիշ ձայների և հանգստացան: Կարմիր ձին նետվեց դեպի քուռակը, թափով նետվեց դեպի գայլն ու քուռակը, բայց տապալվեց: Նա պառավ ձի էր, ուրիշ անգամներ էլ ընկել էր, բայց ոչ մի անգամ այդպես անսպասելի չէր տապալվել: Տապալվեց ու ելավ միանգամից: Նրան տապալել էին իր հուժկու թափն ու պարանը: Պարանը նրան խեղդում էր, պարանը նրան չէր թողնում թռչել իր փոքրիկի մոտ: Քուռակը փախչում էր մասրենուց դենը հեռու մի տեղ, քուռակն ուզում էր դեպի մայրը գալ, երկար շրջան տալով՝ քուռակը ձգտում էր դեպի մայրը, բայց գայլն ամեն անգամ կտրում էր նրա ճանապարհը և նրան հեռացնում ու դարձյալ հեռացնում էր: Իսկ պարանը խեղդում էր մորը: Եվ քուռակը ցատկեց գայլի վրայով դեպի մայրը, բայց գայլը տակից բռնեց նրա ետևի ոտքը, և քուռակն ընկավ: Քուռակը ճչաց ու վեր ցատկեց: Բլուրների մյուս երեսին լսվեց քուռակի սուր ծղրտոցը, և գամփռ շները սրվեցին, և գամփռ շների մեջ սրվեց սևադունչ Թոփուշ շունը: Քուռակը ճչաց ու վեր ցատկեց, և այդ ժամանակ մայրը ծառս եղավ և ամբողջ ծանրությամբ ու ամբողջ կատաղությամբ ձգվեց դեպի գայլն ու քուռակը, և պարանը կտրվեց ու մտրակվեց մոր ոտքերին: Մայրը գնաց ամբողջ թափով, ամբողջ ուժով, ամբողջ կատաղությամբ ու ամբողջ սիրով: Նա շատ արագընթաց զամբիկ էր, բայց իր կյանքում երբեք այդպես թռիչքի պես չէր սլացել: Բլուրների մյուս երեսին լսվում էր նրա սմբակների խուլ դոփյունը: Հետո բլուրների մյուս երեսին հովտի ոչ մի ձայն չէր լսվում, և գամփռ շներն ու փոքրիկ հովիվը խաղաղվեցին: Գայլը քուռակին թողեց ու ազատվեց տրորվելուց: Ձին հարձակվում էր, և գայլը մի քիչ փախավ: Ձին դարձյալ գալիս էր, և գայլը մի քիչ էլ ետ քաշվեց: Դունչը գետնին հպած՝ ձին գալիս էր, դանդաղ, սպառնալի՝ ձին գալիս էր, գայլը ճապաղվեց գետնին և ահա-ահա կարող էր ցատկել ու կախվել ձիու ռունգներից, և ձին շուռ եկավ: Ձին շուռ եկավ, և գայլը ցատկեց ու կանգնեց ձիու դեմ: Քուռակը լանջի տակ՝ ձին դարձյալ շուռ եկավ, և նրա հետ պտտվեց նաև գայլը: Գայլը անընդհատ պտտվեց, և ձին անընդհատ շուռ եկավ: Երկու կարճ ցատկով գայլը հայտնվեց ձիու դնչի տակ, բայց ձին դարձյալ հասցրեց շրջվել ու աքացի շպրտել: Մի երկար ցատկով գայլը հայտնվեց ձիու դնչի տակ, և ձին չհասցրեց լրիվ շրջվել, գայլը կարողացավ քերծել ձիու ռունգները, և ձին կարողացավ նրան տրորել առջևի ոտքով: Գայլը ետ քաշվեց, բայց չփախավ, նստեց ու նայեց ձիուն, և ձին էլ նայեց գայլին: Եվ գայլը հասկացավ, որ ձին իր քուռակին պաշտպանելու է մինչև վերջ, և ձին հասկացավ, որ գայլը չի հեռանալու: Ձին քրտնել էր, բայց գայլը նույնպես հոգնել էր: Գայլը նետվեց միանգամից: Դրանից հետո գայլն անընդհատ ցատկեց դեպի ձիու ռունգները, և ձին անընդհատ շրջվեց ու քուռակին անընդհատ պահեց լանջի տակ: Արդեն երեկո էր, նրանց շարժումները դանդաղել էին, ձիու շուրջը գայլը պտտվում էր դանդաղ, գրեթե քարշ էր գալիս, գրեթե սողում էր, և ձին իր տեղում պտտվում էր դանդաղ, դժվար, երբեմն սայթաքելով և գրեթե ընկնելով: Նրանց աչքերը մթնել էին, և նրանք միմյանց հազիվ էին տեսնում: Հոգնածությունից նրանք խլացել էին: Փոքրիկ հովիվը դուրս եկավ բլուրների գլուխ և նայեց մայրամուտին: Մայրամուտը կարմիր էր, մայրամուտի տակ գեղեցիկ էր հովտի միակ կաղնին… բայց այն, ինչ տեսավ փոքրիկ հովիվը, այնքան տգեղ էր, որ փոքրիկ հովիվը չէր կարողանում խոսել. գայլը կախվել էր կարմիր ձիու ռունգներից, և կարմիր պառավ ձին չէր կարողանում տրորել գայլին. կարմիր պառավ ձին արդեն-արդեն խոնարհվում էր: — Այ տղա, հե՜յ,- կանչեցին դիմացի բլուրներից,- էն գելն էն ձիուն խեղդում է, այ տղա, հե՜յ… շներն ո՞ւր են, հե՜յ… Փոքրիկ հովիվը բերանը բացեց ծղրտալու, բայց չկարողացավ ձայն հանել: Փոքրիկ հովիվը միայն ձեռքերը թափահարեց: Գամփռ շները սրվեցին ու նայեցին: Գամփռ շները տեսան ու թռան… Թոփուշը, Բոբը, Սևոն, Բողարը, Չալակը, Չամբարը: Սևադունչ Թոփուշը վարպետ շուն էր, լուռ գնում ու բռնում էր, նա առջևից հիմա էլ լուռ էր վազում, իսկ Բողարը ջահել շուն էր, գայլերից դեռ մի քիչ վախենում էր. այդ պատճառով էլ հաչում էր դեռ հեռվից, որպեսզի գայլերը փախչեն, և ինքը այդպիսով նրանց հետ չկռվի: Բողարը հիմա գնում էր հաչելով: Բողարը շատ արագավազ էր, նա հիմա Թոփուշից երբեմն առաջ էր անցնում, բայց չէր համարձակվում պոկվել խմբից ու գնալ մենակ, կանգնում էր և հաչելով սպասում Թոփուշին, վազում էր Թոփուշի կողքից, սակայն դարձյալ առաջ էր անցնում և դարձյալ դանդաղում: Երբ ձին ահա-ահա պիտի ծնկեր, գայլը հեռվում, կարծես երազում, շների հաչոց լսեց: Գայլը չուզեց հավատալ, թե շները հաչելով իր վրա են գալիս. բախտը հո չէր կարող լինել այնքան անողոք, որ իր մեկ լրիվ օրվա չարչարանքն անտեղի անցներ, և ինքը իր երեք ձագի մոտ դառնար քաղցած ու դատարկ: Երբ իր մեջ այլևս ուժ չկար, և ռունգների ցավերը բթանում էին, և աչքերը բոլորովին մթնել էին, և ականջները լիովին խլացել էին, մայր ձին հեռու-հեռվում շների հաչոց լսեց և հավատաց, որ շները հաչում են իր քուռակի համար և իր համար. բախտը հո չէր կարող լինել այնքան դաժան, որ նրա քուռակն ապրեր ընդամենը մի հունիս: Պառավ ձին գիտեր, որ շները մոտիկ են, և շների հաչոցը հեռավոր է թվում իր հոգնած խլության պատճառով: Պառավ ձին գիտեր, որ ինքը կարող է համբերել մի քիչ էլ, դեռ մի քիչ էլ, մինչև շների հասնելը ինքը պարտավոր է համբերել: Բայց ի՜նչ ծանր է շնչելը, ի՜նչ ծանր բեռ է դարձել այս կյանքը: Շների հաչոցը պայթեց գայլի հենց ականջների մեջ, բայց գայլը դարձյալ չէր հավատում, որ այդպիսի տանջալից հաջողությունից հետո այդպիսի ձախողություն կպատահի: Ձագերը տանը քաղցած, իր պտուկները դատարկ… Վիզը ծակծկեցին, ականջը ծակծկեցին, և գայլը բաց թողեց ձիու ռունգները: Թաթը բռնել էին: Թաթն ազատելու ուժ չկար: Գայլն ուզում էր քնե՜լ, քնել: Կռվելու ուժ չկար, գայլն ուզում էր մեռնել, հանգստանալ: Գայլը ճապաղվեց և բուկը սեղմեց գետնին, որպեսզի շները բուկը չբռնեն: Շները քրքրում էին նրա մեջքը, վիզը, քաշքշում էին ականջներից, իսկ նա բուկը պաշտպանում և հանգստանում էր շների կույտի տակ: Գայլը մի թաթ կծեց, և շներից մեկը վնգստոցով մի կողմ ցատկեց: Գայլը կանգնեց, և շները, շրջապատած, սպասեցին: Շների մեջ կանգնած՝ գայլը նայեց շներին, և նրանք շատ էին, և դժվար էր, անչափ դժվար էր, անհնար էր ազատվել նրանցից ու քարշ գալ դեպի տուն, ուր սպասում էին ձագերը: Ժանիքները բաց՝ գայլը նայեց շներին, շները նայեցին գայլին, մի պահ այդպես նայեցին միմյանց, և գայլը չգիտեր ինչ է անելու, և շները չգիտեին ինչ են անելու: Եվ շներից մեկը փշաքաղվեց, ցատկեց ու լանջով խփեց, շպրտեց գայլին: Գայլը հազիվ կարողացավ չընկնել և հասկացավ, որ ամենավտանգավորը դունչը սև այդ շունն է: — Այ տղա, հե՜յ… Էդ ո՞վ ես, հե՜յ… հասիր էն շներին օգնիր, հասիր էն շներին օգնիր՝ թող խեղդեն, հե՜յ…- կանչեցին դիմացի բլուրներից: Ձին հազիվ էր կանգնած մնում: Ձիու գլուխը ծանրանում ու խոնարհվում էր: Ձին զգում էր, որ քուռակը ծծում է, և հազիվ կարողանում էր ուրախանալ քուռակի ծծելուց: Ձիու գլուխը հակվեց, ծալվեցին նաև առջևի ոտքերը, իսկ քուռակը դեռ ծծում էր: Ձին փուլ եկավ: Քուռակը հիմա կանգնած էր ձիու մոտ և սպասում էր մոր ելնելուն, սակայն մայրը չէր ելնում: Քուռակը դնչիկով խփեց մոր փորին, սակայն մայրը չկանգնեց, չշարժվեց: Քուռակը նստեց մոր փորի մոտ, և ետևի ոտքը սաստիկ ցավեց, և սկսեց կաթը ուտել: Եվ մայրը դեռ կաթ էր տալիս, դեռ վարար, վարար, վարար կաթ էր տալիս, վերջին անգամ կաթ էր տալիս իր այլևս որբ քուռակին, իր կյանքում ունեցած ամենագեղեցիկ քուռակին, որն աստղազարդ էր, սև բաշն ու պոչը՝ գանգուր, սրունքը՝ սպիտակ և ճակատին՝ աստղածաղիկ, որը մի քիչ հիմարիկ էր, բայց հիմարիկ էր փոքրության պատճառով: Գայլը, համենայն դեպս, կարողացավ փախչել: Եթե փախչել չկարողանար, նրա ձագերը որբ կմնային և, բոլորովին անօգ էին, կկոտորվեին, և գայլը կարողացավ փախչել: Դա փախուստ չէր, դա նահանջ էր քայլ առ քայլ, ցատկ առ ցատկ, մի քանի ցատկ առ մի քանի ցատկ. մի քանի ցատկից հետո, երբ շները հասնում ու քիչ էր մնում բռնեին, գայլը շուռ էր գալիս փշաքաղվում ու ժանիքները բացում, և շները կանգ էին առնում, և գայլը դարձյալ մի երկու ցատկ հեռանում էր: Սևադունչ հսկա գամփռը այդպես էլ չկարողացավ բռնել գայլի բուկը, և գայլը չկարողացավ կծել ու վախեցնել նրան, բայց սևադունչ գամփռը գայլին հիմա չէր հետապնդում, որովհետև գայլի վզից մի փունջ մազ էր մտել նրա բերանը, և սևադունչը հիմա ետ էր ընկել և որձկալով ու փռշտալով՝ զզվանքով մաքրում էր բերանը: Սևադունչը չէր հետապնդում, իսկ մյուս շները վտանգավոր չէին, որովհետև վարպետ չէին: Շները կորցրին գայլին, ապա կորցրին նաև հետքը, բայց երկար ժամանակ պտտվում, վազում, խառնվում ու ոռնում էին կանաչ հովտի մեջ, ուր հիմա մթնել էր ժայռը, հանգիստ կանգնած էր կաղնին, իր մի երկու ծաղկաբաժակը ցող հավաքելու էր պարզել մասրենին, և ուր ընկած էր կարմիր պառավ ձիու մարմինը: Քուռակը կանգնած էր մոր մոտ և մի քիչ անհանգստանում էր, կարծես թե արդեն հասկանում էր պատահածը: Մայրամուտի տակ ամբողջ հովիտը լուսավոր կանաչ էր, և սև էր, շատ մուգ սև էր պառավ կարմիր ձիու շուրջը: Պառավ ձիու կարմիր մարմինն ընկած էր այդ սև շրջանակի մեջ: Այդ սև շրջանակը ձիու և գայլի կռվի տեղն էր, այդ սևը ձիու տրորածն էր: Այդ սև, տրորված, քանդված, շատ տրորված գետնին նայելով կարելի էր հասկանալ, թե ինչքան երկար ժամանակ էր պտտվել պառավ ձին գայլի հետ ինքն իր շուրջը: Սև այդ շրջանակը այդպես սև էլ մնաց մի երեք տարի, մի երեք տարի այդտեղ խոտ չէր ծլում, և մեր հին լավ ձիու սպիտակ կմախքն ընկած էր այդ սև շրջանի մեջ: Հետո կանաչը հաղթեց. կանաչը ծլեց այդ սև շրջանի մեջ, կմախքի արանքներից ծաղիկներ ծաղկեցին, խոտեր ելան, փարթամացան, և կանաչ հովիտը հիմա լիովին կանաչ է: Երբ բլուրների գլխից նայում ես, կանաչ հովիտը լիովին կանաչ է, կաղնին վեհորեն կեցած է կանաչ հովտում, ժայռը նիրհելով ունկնդրում է ամպերի շրշյունը, մասրենին իր հինգ հատ ծաղկաբաժակը պահել է արևի տակ, և կանաչ դաշտում կապած արածում է աստղազարդ մի ձի՝ ետևի աջ ոտքի սրունքը սպիտակ, ոտքերը երկար, վիզը երկար, բաշն ու պոչը արևախանձ ու թուխ, ճակատին՝ սպիտակ աստղածաղիկ: Երբ քայլ է դնում, ետևի աջ ոտքը մի քիչ ձգվում է, ջղային դողի պես, հին սպիի պատճառով: Աստղածաղիկ ճակատով ձին բարձրացնում է գեղեցիկ գլուխը, և նրա աչքերի մեջ արտացոլվում են ժայռը, կաղնին, ծաղկած մասրենին, կանաչ հովիտը և կապույտ երկնքի սպիտակ ամպերը: — Վերջացա՞վ: — Վերջացավ: — Ոչ: — Ինչո՞ւ ոչ: — Ձի մայրիկը թող չմեռնի: — Ես չեմ կարող ասել, թե մայր ձին չմեռավ, որովհետև մայր ձին մեռավ: Երբ փոքրիկ հովիվը վազելով իջավ բլուրների գլխից, մայր ձին մեռած էր, քուռակը տխուր կանգնած էր մոր կողքին: Երբ այն հովիվը, որ կանչում էր՝ «Այ տղա, հե՜յ», այդ հովիվը երբ իջավ դիմացի բլուրներից, մայր ձին արդեն լրիվ սառած էր, և ծեր հովիվն ու փոքրիկ հովիվը մի քիչ նստեցին պառավ կարմիր ձիու կողքին և մտածեցին, թե ինչպես են պահելու քուռակին: — Հետո, ինչպե՞ս պահեցին: — Մի ուրիշ ձիու կաթով: — Ոչ, մայրը թող չմեռնի: — Ես չեմ կարող ասել, թե մայրը չմեռավ, որովհետև ամբողջ ամառն այդ որբ քուռակին ես կերակրում էի ուրիշ ձիերի կաթով: — Ասե՞մ թող ինչ լինի: — Ասա: — Բլուրների մյուս երեսի հովիվը թող բլուրների գլխին լինի և գայլին շուտ նկատի: — Հովիվը բլուրների մյուս երեսին էր և գայլին նկատեց այն ժամանակ, երբ դուրս եկավ բլուրների գլուխ: — Ձին ինչո՞ւ մեռավ: — Երբ նստած էին պառավ կարմիր ձիու մարմնի մոտ, ծեր հովիվը փոքրիկ հովվին ասաց, որ ձիու սիրտը պայթել է քուռակի համար վախենալուց, և զզվանքից ու կատաղությունից: — Գայլի՞ց էր զզվել: — Այո, գայլից: — Շները գայլին թող խեղդեն: — Ես չեմ կարող ասել, թե շները գայլին խեղդեցին, որովհետև մեր սևադունչ շունը գայլի մազ էր կուլ տվել և քիչ էր մնում ինքը սատկի: — Փոքրիկ հովիվը դո՞ւ էիր: — Ես էի, ձին մեր ձին էր, քուռակը մեր ձիու քուռակն էր: — Հիմա քուռակը մեծացե՞լ է, կապա՞ծ է կանաչ հովտում: — Այո, մեծացել է, կապած է կանաչ հովտում: — Իր կարմիր մայրիկին հիշո՞ւմ է: — Գուցե հիշում է իր կարմիր մայրիկին, որովհետև ձիերը հիշում են: — Դե նորից պատմիր: — Կայծակը չոր ճայթյունով բախվեց որձաքարե ժայռին, մի կողմ շպրտվեց և թաղվեց կանաչ գետնի մեջ: Մոխրագույն ժայռը կարծր էր, կայծակը հազիվ թե կարողացավ որձաքարե այդ ժայռից պոկել քարի մի երկու փշուր: Միայն թե մի քիչ վախեցավ կաղնին, որովհետև կայծակները խփում ու խանձում են կաղնիները, և շատ վախեցավ երկարոտն աստղազարդ փոքրիկ մտրուկը. քուռակին «մտրուկ» են ասում… այնպես վախեցավ, որ փախչում էր իբր մոր մոտ, բայց մորը չէր տեսնում և փախչում էր ուրիշ կողմ: Եվ կարմիր պառավ ձին մեղմ խրխինջով հայտնեց նրան իր տեղը…
Հարցեր և առաջադրանքեր: 1.Անծանոթ բառերը դուրս գրիր և բառարանով բացատրիր: 2. Ընդգծիր ձիուն, գայլին, կայծակին, կաղնուն, հովտին բնորոշող բառերը: 3. Ո՞րն է պատմվածքի ա) ամենագեղեցիկ, բ) ամենաողբերգական, գ) ամենահերոսկան կերպարը: 4. Պատմվածքը բաժանիր մասերի և վերնագրիր: 5. Ո՞րն է պատմվածքի հիմնական ասելիքը: 6. Ուրիշ ի՞նչ հարցեր կկազմես պատմվածքի վերաբերյալ:
Մայրենի լեզվի օրն ընդունվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից և նշվում է 2000 թվականի փետրվարի 21-ից որպես մայրենի լեզուների իրավունքների ճանաչման և գործածության աջակցման օր։
Մայրենի լեզվի միջազգային օրը 2005 թվականից նշվում է նաև Հայաստանում։ Սիրե՛նք ու պահպանե՛նք մեր մայրենին, քանի որ այն մեր լինելիության, մեր պատմության ու միաժամանակ մեր ապագայի երաշխիքն է: Մեր մայրենին բացառիկ է, այն մեր ինքնության կարևորագույն մասնիկն է: Հայերենը ներշնչանքի աղբյուր է:
Մեր լեզուն ծուխն է մեր տան, Մեր կշիռն աշխարհի մեջ, Նա աղն է մեր ինքնության, Էության խորհուրդը մեր:
Համո Սահյան
Ազգի ինքնությունը, լինելիությունը պայմանավորված են լեզվով. դրանով է նա առանձնանում այլ ազգերից: Լեզուն մեր հայրենիքն է, և կարիք ունի ամենօրյա հոգածության: Ուստի մեզնից պահանջվում է պահպանել մեր լեզուն, խոսել մաքուր հայերենով և այն փոխանցել սերունդներին. «Լիակատար կյանքով ապրելու համար մայրենի լեզուն ոչ միայն պետք է սիրել աչքի լույսի պես, այլև այն իմանալ անսխալ, խորապես: Ամեն մի սերունդ իր ժողովրդի լեզուն` որպես գործիք, որպես զենք, հղկում է, կատարելագործում և հարստացնելով փոխանցում հաջորդ սերնդին: Այդպես անենք և մենք. սիրենք, կատարելագործենք և հարստացնենք մեր հայրենի գանձը` մեր լեզուն» (Ստ. Զորյան):
ԱՌԻՒԾԸ ԵՒ ՄԱՐԴԸ
Զօրաւոր առիւծ մը, որ նստած էր ժայռի մը վրայ, կը տեսնէ որ գազանները սարսափահար կը վազէին։ Առիւծը կը հարցնէ, թէ ինչո՞ւ կը փախէին եւ որմէ՞ կը վախնային։ —Դուն ալ փախիր,- կ’ըսեն,- որովհետեւ մարդը կու գայ։ —Ո՞վ է մարդը,- կը հարցնէ Առիւծը,- եւ ի՞նչ է անոր ուժը, որ կը փախիք անկէ։ —Կու գայ եւ քեզի ալ կը վնասէ,- կ’ըսեն։ Իր ուժերուն վստահ՝ Առիւծը կը մնայ իր տեղը։ Եւ ահա կու գայ հողագործ մարդ մը։ —Եկուր կռուինք,- կ’ըսէ հպարտ Առիւծը։ —Շատ լաւ,- կ’ըսէ մարդը,- բայց քու զէնքերդ հետդ են, մինչ իմիններս տունն են։ Քեզ կապեմ, որպէսզի չփախիս, իսկ ես երթամ եւ բերեմ զէնքերս, որպէսզի կռուինք։ Առիւծը կ’ըսէ. —Երդում ըրէ, որ պիտի գաս եւ ես կ’ընդունիմ ըսածդ։ Մարդը երդում կ’ընէ եւ Առիւծը կը համաձայնի կապուիլ։ Մարդը կը հանէ պարանը եւ Առիւծը պինդ կը կապէ կաղնիի ծառին, ապա ծառէն կը կտրէ հաստ ճիւղ մը եւ կը սկսի զարնել Առիւծին։ Առիւծը կը գոչէ. —Աւելի զօրաւոր եւ անխնայ զարկ կողերուս, որովհետեւ այս խելքիս միայն այսպիսի ծեծ կը վայելէ։
Առյուծը և Մարդը
Զորավոր առյուծը, որը նստած էր ժայռի վրա տեսավ, որ գազանները սարսափահար վազում էին։ Առյուծը հարցնում է, թե ինչու են փախչում և ինչից են վախենում։ —Դու էլ փախիր,- ասում են նրանք, – որովհետև մարդ է գալիս։ — Ո՞վ է մարդը,- հարցնում է առյուծը,- և ի՞նչումն է նրա ուժը, որ փախնում եք նրանից։ Կգա և քեզ էլ կվնասի,- ասում են նրանք։ Իր ուժերում վստահ առյուծը մնաց իր տեղում։ Եվ ահա եկավ հողագործ մարդը։ Արի կռվենք, – ասում է հպարտ Առյուծը։ Շատ լավ,- ասում է մարդը,- բայց քո զենքերը քեզ հետ են, իսկ իմ զենքերը տանն են։ Քեզ կապեմ, որպեսզի չփախչես, իսկ ես գնամ և բերեմ զենքերս, որպեսզի կռվենք։ Առյուծը ասում է․ —Երդվիր, որ կգաս և ես կընդունեմ քո ասածը։ Մարդը երդվում է և Առյուծը համաձայնվում է կապվել։ Մարդը հանում է պարանը և Առյուծին պինդ կապում է կաղնու ծառին, ապա ծառից կտրում է հաստ ճյուղ և սկսում է Առյուծին զարկել։ Առյուծը գոչում է․ —Ավելի ուժեղ և անխիղճ վարվածիր կողերիս, որովհետև այս խելքիս միայն այսպիսի ծեծն է արժանի։
ԻՆՉՊԷՍ ՉԱՓԵՍ, ԱՅՆՊԷՍ ԱԼ ԿԸ ՉԱՓՈՒԻՍ
Տղայ մը օր մը կը զայրանայ իր ծերացած հօրմէն, զայն կ՚առնէ ուսին, կը տանի անտառ մը, հոն կը ձգէ ու տուն կը դառնայ։ Տարիներ ետք կ’ամուսնանայ, որդի մը կ՚ունենայ, կը խնամէ ու կը մեծցնէ զայն։ Սակայն, այս տղան ալ հօրը պէս երախտամոռ* կ՚ըլլայ։ Օր մըն ալ, երբ ասոր ալ սիրտը կը նեղուի, կ՚առնէ հայրը ուսին ու սարն ի վեր կը բարձրանայ։ —Տղա՛ս, զիս հոս ձգէ ու ե՛տ գնա,— կ՚ըսէ հայրը։ —Իսկ ինչո՞ւ ճիշդ հոս,— կը հարցնէ տղան։ —Ես հայրս մինչեւ այս ծառն եմ բերած,— կը պատասխանէ հայրը հոգոց հանելով։
Տղան մի օր զայրանում է իր ծերացած հոր վրա, բռնում է ուսից և տանում անտառ, նրան թողնում է այնտեղ ու վերադառնում է տուն։ Տարիներ հետո ամուսնանում է, որդի ունենում, խնանում ու մեծացնում է նրան։ Սակայն, այս տղան հոր պես երախտամոռ է լինում։ Մի օր, երբ նրա սիրտն էլ է նեղվում է, բռնում է հոր ուսից ու վեր է բարձրացնում սարը։ —Տղաս, ինձ այստեղ թող և գնա ետ,- ասում է հայրը։ —Իսկ ինչու՞հենց այստեղ,- հարցնում է տղան։ —Ես հորս մինչև այս ծառն եմ բերել,-պատասխանեց հայրը հոգոց հանելով։ Կազմող եւ մշակող՝ Արմէն Սարգիսեան Արեւելահայերէնէ արեւմտահայերէնի վերածեց՝ Արթուր Անդրանիկեան
ՈՒԽՏԱՒՈՐ ԱՂՈՒԷՍԸ Օր մը Աղուէսը կ՚ ըսէ Աքլորին. -Ի՜նչ աղուոր ու անոյշ կ’երգես, ո՜վ Աքլորիկ։ Երանի՜ գիշեր-ցերեկ հոս նստէի ու անոյշ ձայնդ լսէի։ Ափսո՜ս, որ վաղուընէ պիտի զրկուիմ քեզ լսելու հաճոյքէն. մեղաւորս Սուրբ Կարապետ ուխտի պիտի երթայ։ Սիրունի՛կ Աքլոր, կը խնդրեմ զիս հաւնոց առաջնորդէ, որպէսզի մեղքերուս համար թողութիւն խնդրեմ հաւերէն։ Այս քաղցր խօսքերէն Աքլորին սիրտը կը կակուղնայ ու ան կ’ըսէ. -Երթանք, քեզի ցոյց տամ հաւանոցը: Աղուէսը Աքլորին ետեւէն կը մտնէ հաւաբուն, կը խեղդէ բոլոր հաւերը ու կ’ուտէ զանոնք, յետոյ ալ կ’ուտէ Աքլորը անոր ըսելով. -Իմ սիրունի՛կ Աքլոր, գիտե՞ս, թէ ի՜նչ դժուար պիտի ըլլար Սուրբ Կարապետ անօթի փորով ուխտի երթալը… Կազմող եւ մշակող՝ Արմէն Սարգիսեան Արեւելահայերէնէ արեւմտահայերէնի վերածեց՝ Արթուր Անդրանիկեան
Մի օր Աղվեսը ասում է Աքլորին։ — Ի՜նչ սիրուն ու անուշ ես երգում, դու Աքլոր։ Երանի գիշեր-ցերեկ այստեղ նստեի ու անուշ ձայնդ լսեի։ Ափսո՜ս, որ վաղը պետք է զրկվեմ քեզ լսելու հաճույքից։ Մեղավորս, Սուրբ Կարապետ ուխտի պետք է գնամ։ Սիրուն Աքլոր, խնդրում եմ, որ ինձ առաջնորդես հավանոց, որպեսզի մեղքերիս համար ներեղություն խնդրեմ հավերից։ Այդ քաղցր խոսքերից աքլորի սիրտը փափկեց և նա ասաց։ —Գնանք, քեզ ցույց տամ հավանոցը։ Աղվեսը աքլորի հետևից մտնում է հավաբուն, խեղդում է բոլոր հավերին և ուտում նրանց, հետո ուտում է աքլորին և ասում։ —Իմ սիրունիկ աքլոր, գիտես, թե ինչքան դժվար է գնալ Սուրբ Կարապետ ուխտի սոված փորով։
ՏՈ՛ՒՐ ՀԱ ՏՈ՛ՒՐ Մարդ մը անընդհատ կ’աղօթէր Աստուծոյ ու կը խնդրէր. -Աստուա՜ծ, գոնէ անգամ մըն ալ ինծի՛ տուր, ի՞նչ կ՚ ըլլայ։ Տո՜ւր, որպէսզի քիչ մըն ալ ես մարդավարի* ապրիմ։ Աստուծոյ հրեշտակներէն մէկուն խիղճը կը տանջէ։ Ան կ’երթայ Բարձրեալին* քով ու կ’ըսէ. -Տէ՜ր Աստուած, ոչ ոք խնդրանքով այդքան կ’աղօթէ Քեզի։ Մեղք է ան։ Անգամ մըն ալ այդ Մարդուն տուր։ -Ըսելիք չունիմ, կ’օգնեմ, կու տամ։ Բայց բազկաթոռին վրայ երկնցեր է ու կ’ըսէ՝ տո՛ւր հա տո՛ւր։ Նման մէկուն ինչպէ՞ս տամ։ Անիրաւը գոնէ տեղէն վեր ելլէր, գործ մը ընէր, ես ալ օգնէի՝ տայի…։
Կազմող եւ մշակող՝ Արմէն Սարգիսեան Արեւելահայերէնէ արեւմտահայերէնի վերածեց՝ Արթուր Անդրանիկեան
Մարդը անըդնհատ աղոթում է Աստծուն և խնդրում։
—Աստված, գոնե մի անգամ էլ ինձ տուր, ինչ կլինի։ Տուր, որպեսզի մի քիչ էլ ես մարդավարի ապրեմ։ Աստծու հրեշտակներին մեկի խիղճը տանջում է։ Գնում է Բարձրեալինմոտ ու ասում․ —Տեր Աստված, ոչ ոք քեզ այդքան չի աղոթում։ Մեղք է նա։ Մի անգամ էլ այդ Մարդուն տուր։ —Ասելիք չունեմ, կօգնեմ, կտամ։ Բայց նստել է բազկաթոռի վրա և անընդատ ասում է տուր ու տուր։ Նման մեկին ինչպե՞ս տամ։ Անիրավը գոնե տեղից վեր կենար, գործ աներ, ես էլ իրեն օգնէի՝ տայի։
ԱԳԱՀ ՄԱՐԴԸ
Ագահ ու աչքը ծակ մարդ մը Աստուծմէ հետեւեալը կը խնդրէ. -Տէ՛ր Աստուած, այնպէս ըրէ, որ ի՛նչ բանի որ դպչիմ՝ ոսկի դառնայ։ Աստուած կը կատարէ անոր ուզածը։ Ագահը դանակ կ՚առնէ որ հաց կտրէ, սակայն ո՛չ միայն դանակը ոսկի կը դառնայ, այլեւ՝ հացը։ Լեղապատառ*՝ կ’երթայ ջուր խմելու. գաւաթին հետ… ջուրն ալ ոսկի կը դառնայ։ Ինչի որ դպչի՝ ոսկիի կը վերածուի։ -Վա՜յ, Աստուած իմ, այս ի՞նչ փորձանք բերիր գլխուս, չե՛մ ուզեր, ա՛լ ոսկի չեմ ուզեր, միայն կը խնդրեմ, որ լաւութիւնդ ետ վերցնես…։ Աստուած ագահ մարդուն աղաչանք-պաղատանքին չ’արձագանգեր, եւ ան ոսկիի մէջ թաղուած, այնքա՜ն անօթի-ծարաւ կը մնայ, որ քանի մը օրէն կը մեռնի…։ Կազմող եւ մշակող՝ Արմէն Սարգիսեան Արեւելահայերէնէ արեւմտահայերէնի վերածեց՝ Արթուր Անդրանիկեան
Ագահ ու աչքածակ մարդը աստծուն հետևյալն է խնդրում։ —Տեր Աստված, այնպես արա, որ ինչին դիպչեմ, ոսկի դառնա։ Աստված կատարում է նրա ուզածը։ Ագահը դանակ է վերցնում, որ հաց կտրի, սակայն ոչ միայն դանակը է ոսկի դառնում, այլ նաև հացը։ Սարսափահարգնում էի ջուր խմելու․ գավաթի հետ, ջուրն էլ է ոսկի դառնում Ինչի, որ դիմպչում է վերածվում է ոսկիի։ —Վայ, Աստված իմ, այս ի՞նչ փորձանք բերիր իմ գլխին, չեմ ուզում ոսկի, չեմ ուզում, միայն խնդրում եմ, որ լավությունդ ետ վերցնես։ Աստված ագահ մարդուն աղաչանք-պաղատանքին չարձագանքեց և նա ոսկիի մեջ թաղված, այնքան քաղցավ ծարավ մնաց, որ մի քանի օրվա ընթացքում մահացավ։
ՄՈՒԿԵՐՈՒ ԺՈՂՈՎԸ Անգամ մը մուկերը ժողովի կը հաւաքուին խորհելու, թէ ի՞նչ ընեն կատուին յարձակումներէն զգուշանալու համար։ -Եկէ՛ք կատուին վիզէն զանգակ մը կախենք։ Կատուն երեւալուն պէս, զանգակը ձայն կը հանէ, մենք ալ կը լսենք ու կը փախչինք, — կ’ըսէ մուկ մը։ -Ի՜նչ հրաշալի բան խորհեցանք,- կ’ըսեն մուկերը։ Ուրիշ մուկ մըն ալ թէ՝Հրաշալի ըլլալու հրաշալի է, բայց թող մէջտեղ ելլէ ան, որ կրնայ զանգակը տանիլ ու կատուին վիզէն կախել… Բոլորը իրարու կը նային ու …քար լռութիւն կը տիրէ…
Մի անգամ մկները հավաքվում են ժողովի խորհրդակցելու, թե ի՞նչ անեն կատվի հարձակումներից զգուշանալու համար։ — Եկե՛ք կատվի վզից մի զանգակ կախենք։ Կատվի գալու ժամանակ, զանգակը ձայն կհանի, մենք էլ կլսենք և կփախչենք, — ասաց մի մուկ։ — Ի՜նչ հրաշալի բան մտածեցինք,- ասացին մկները։ Ուրիշ մի մուկ էլ, թե հրաշալի կլինի, հրաշալի է, բայց թող դուրս գա նա, ով զանգակը կտանի և կատվի վզից կկախի։ Բոլորը միմյանց նայեցին և քար լռություն տիրեց։
ԵՐԵՔ ՀԱՐՈՒՍՏ Երեք հարուստ կը վիճին ու վէճը հարթելու համար կ՚երթան Խիկար իմաստունին քով. —Մենք եկած ենք գիտնալու, թէ մեզմէ ո՞վ հարուստ է։ —Դու՛ն խօսիր,— կը դիմէ իմաստունը առաջին մարդուն։ —Ես ոսկիի ու արծաթի, տուն ու տեղի, ունեցուածքի եւ արտ ու դաշտի տէր եմ, հարստութեանս չափ ու սահման չկայ։ —Հիմա ալ դո՛ւն խօսէ տեսնենք,—կը դիմէ երկրորդին։ —Ես թէեւ թագաւորին զօրապետն եմ, բայց իրմէ երեք անգամ աւելի հարուստ եմ։ —Իսկ դո՛ւն ինչ կ՚ըսես,— կը դիմէ Իմաստունը երրորդին։ —Ի՞նչ ըսեմ։ Ես ո՛չ պաշտօն ունիմ, ո՛չ ոսկի, ո՛չ արծաթ, ո՛չ ալ արտ ու դաշտ։ Ես գիտուն մարդ մըն եմ, ունեցած-չունեցածս գլխուս մէջն է։ Երեքը լսելէն յետոյ Խիկար Իմաստուն կ՚ըսէ. —Ձեզմէ ամէնէն հարուստը գիտունն է. անոր հարստութիւնը մնայուն ու անվերջանալի է եւ ոչ ոք կրնայ զայն խլել անկէ…։
Առաջադրանք: Կարդալ և փոխադրել արևմտահայերեն:
Երեք հարուստ վիճեցին ու վեճը հարթելու համար գնում է Խիկար իմաստունի մոտ։ —Մենք եկել ենք իմանալու, թե մեզնից ով է ավելի հարուստ։ —Դու խոսիր ,- դիմում է իմաստունը առաջին մարդուն։ —Ես ոսկիի ու արծաթի, տուն ու տեղի, ունեցվածք և արտ ու դաշտի տեր եմ, հարստությանս չափ ու սահման չկա։ —Հիմա էլ դու խոսիր, տեսնենք ,- դիմում է երկրորդին։ —Ես թեև թագավորի զորապետն եմ, բաց իրենցից երեք անգամ ավելի հարուստ եմ։ —Իսկ դու ինչ կասես ,- դիմում է իմաստունը երրորդին։ —Ի՞նչ ասեմ։ Ես ոչ պաշտոն ունեմ, ոչ ոսկի, ոչ արծաթ, ոչ էլ արտ ու դաշտ։ Ես խելացի մարդ եմ, ունեցած-չունեցածս գլխիս մեջ է։ Երեքին լսելուց հետո Խիկար Իմաստունը ասում է․
— Ձեզաից ամենահարուստը խելացին է՝ նրա հարստությունը մնայուն է ու անվերջ և ոչ ոք չի կարող այն նրանից խլել։
Աշոտ Չարչյան 